03

Tria leciono

17. Verbo kaj objekto.

Komparu la frazojn:

Li tusxis la muroN.
Knabo portas segxoN.
Sxi legas libroN.
kaj
Li staris la muron.
Knabo sidas segxon.
Sxi iras libron.

Ni vidas, ke la tri unuaj frazoj estas bonaj, dum la tri lastaj estas «malsanaj». Kial? Cxar la verboj tusxas, portas, legas kaj staras, sidas, iras ne estas egalaj. La unuaj tri havas rektan objekton (akuzativ-objekton: muron, segxon, libron), cxar ili estas transitivaj; la aliaj tri ne povas havi rektan objekton, cxar ili estas netransitivaj. La diferenco inter transitiva kaj netransitiva verbo estas tio, ke la ago de la transitiva verbo celas iun aux ion, estas direktita al iu aux io, ekz. Patrino vekis Petron (Petro estas la celo de la ago «veki»), sed la ago de la netransitiva verbo tian celon ne havas, ekz. Petro vekigxis.

Cxar la verboj staras, sidas, iras estas netransitivaj kaj ne povas havi rektan objekton, ni devas sxangxi tiujn frazojn: Li staras cxe la muro. Knabo sidas sur segxo. Sxi iras kun libro. En ili mankas la akuzativa finajxo -n, cxar cxe la muro, sur segxo kaj kun libro ne estas rektaj objektoj.

Kelkaj transitivaj verboj:

havas (monoN), trinkas (kafoN), mangxas (bananoN), skribas (leteroN), parolas (EsperantoN), auxdas (muzikoN), auxskultas (radioN), vidas (filmoN), rigardas (bildoN), komprenas (nenioN), k.t.p.

Netransitivaj verboj:

estas, sidas, staras, kusxas, iras, dormas, placxas, apartenas, sxajnas, kreskas, vivas, logxas, mortas, fartas, ploras, ridas, eraras, pluvas, negxas, hajlas, degelas, brilas, k.t.p.

Nur malgranda parto de la verboj estas netransitiva, dum la plej multaj estas transitivaj. Atentu precipe tion, ke havas estas transitiva kaj havas sekve rektan objekton, dum estas estas netransitiva kaj neniam povas gxin havi. Plue en bona Esperanto oni diras ne «apartenas min, placxas sxin, sxajnis ilin», sed apartenas al mi, placxas al sxi, sxajnis al ili.

En kelkaj maloftaj okazoj oni tamen povas uzi rektan objekton ankaux kun netransitivaj verboj, nome kiam la verbo kaj objekto estas formitaj el la sama radiko aux estas sence parencaj: Cxiu iru sian vojon. Tiel li vivis sian tutan vivon. Li mortis gloran morton. Sxi ploris krokodilajn larmojn.

Resumo.
La rekta objekto de la transitivaj verboj havas la finajxon -n. La subjekto havas gxin neniam. La prepozicioj (al, kun, pri k.t.p.) regas cxiam nominativon.

18. Adjektivo.

La adjektivo staras kutime antaux la substantivo, kiu gxi rilatas (bona patro), sed en esceptaj okazoj povas stari ankaux post gxi (patrino kara, lingvo internacia) precipe en poezia stilo kaj kiam oni volas apartigi du adjektivojn (la bela lingvo itala). La adjektivo devas kaze (nominativo kaj akuzativo) kaj nombre (ununombro kaj multnombro) akordi kun sia substantivo: BonaJ patroj. Mi vidis interesaN filmoN. Acxetu fresxaJN pomoJN!

Anstataux rugxa domo kaj verda domo, kie la vorto domo ripetigxas, oni povas pli mallonge diri rugxa kaj verda domoj. DomoJ, cxar temas ja pri du domoj, el kiuj unu estas rugxa, la alia estas verda. La frazon rugxa kaj verda domo oni povus kompreni tiel, ke temas pri unu sola domo, kiu estas samtempe kaj rugxa kaj verda (dukolora). Rugxa kaj verdaJ domoJ signifas: unu rugxa domo kaj kelkaj verdaj domoj.

Same oni povas anstataux acida lakto kaj acida kremo diri pli mallonge acidaJ lakto kaj kremo, por eviti ripetigxon de la vorto acida. La multnombra acidaJ rilatas samtempe kaj al lakto kaj al kremo. La esprimo acida lakto kaj kremo povus esti komprenata tiel, ke nur la lakto estas acida, ne la kremo.

19. La cxambro estas varma.

En la frazoj La cxambro estas varma kaj La patro estas bona la adjektivoj (varma, bona) rilatas samtempe al la subjekto (cxambro, patro) kaj verbo (estas). Tia adjektivo havas cxiam la saman nombron kiel la substantivo, al kiu gxi rilatas: La cxambro estas varma. La cxambroJ estas varmaJ. Sed neniam gxi povas havi la finajxon -n, cxar gxi ne estas objekto!

Atentu la diferencon inter la frazoj: Sxiaj lipoj estas rugxaj kaj: La koloro de sxiaj lipoj estas rugxa. En la unua okazo la multnombra rugxaJ rilatas al lipoj, sed en la dua okazo la ununombra rugxa rilatas al koloro.

20. La kato estas besto.

En la sama maniero estas uzataj ankaux substantivoj: en la frazo: La kato estas besto la vorto besto rilatas samtempe al la subjekto (kato) kaj verbo (estas). Ankaux tia substantivo devas nombre akordi kun la subjekto (Oslo estas urbo. Ili estas lernantoJ), sed neniam povas havi akuzativan finajxon. La netransitiva verbo esti entute ne povas havi rektan objekton. Oni povas gxin image anstatauxigi per signo de egaleco (=), kaj kompreneble la komponentoj ambauxflanke de tiu signo devas esti egalaj.

Kiam tia substantivo aux adjektivo post estas rilatas al kelkaj subjektoj, gxi estas multnombra, kvankam la subjektoj mem estas ununombraj: Londono kaj Parizo estas urboJ. Tablo kaj segxo estas mebloJ. Rozo kaj lilio estas floroJ. La libro kaj krajono estas flavaJ. Elefanto kaj leono estas fortaJ. Same: La koloroJ de la domoJ estas rugxa kaj verda. Temas ja pri du koloroj, el kiuj unu estas rugxa, la alia estas verda.

21. Estas kaj havas.

Komparu la frazojn Tio estas mia kato kaj Mi havas katoN. En ambaux trovigxas la vorto kato, sed gxi ne havas en ili la saman rolon. En Mi havas katon la vorto katoN estas objekto de la transitiva verbo havas, kaj tial havas la finajxon -n. Sed en Tio estas mia kato la vorto kato rilatas samtempe al la subjektoj tio kaj la netransitiva verbo estas kaj ne povas havi la finajxon -n, cxar gxi ne estas objekto.

Ekzemploj: Mi havas fratoN. Karlo estas mia frato. La cxambro havas kvar fenestrojN. La fenestroj de la cxambro estas grandaj. Jen estas mia skribmasxino! Cxu vi havas skribmasxinoN? Svedlando havas belaN cxefurboN. Stockholm estas la sveda cxefurbo.

22. Miaj gepatroj.

Miaj gepatroj estas maljunaj kaj kadukaj. Jam antaux multaj jaroj mi forlasis ilin kaj la patrodomon (= patran domon, domon de la patro), kiu estas al cxiu homo la plej kara loko sur la tero. Depost tiu tago mi tre malofte vidis ilin. Sed ofte miaj pensoj migras al ili, precipe en kristnaska vespero. Miaj okuloj plenigxas per larmoj, kian mi pensas pri la karaj gemaljunuloj, kiuj sian tutan vivon dedicxis al la filoj kaj nun solaj malgxojas en la malplena nesto.

Miaj patro kaj patrino logxas en Nordurbo. Tio estas malgranda, sed tre bela urbeto cxe la Balta Maro. En Nordurbo estas multaj belaj somerdomoj, cxar gxi estas populara somerloko. Sed miaj gepatroj ne havas vilaon: ili estas malricxaj kaj logxas en malnova dometo cxe la arbarrando (= rando de arbaro, arbara rando).

La patro estas sxuisto kaj la patrino estas kudristino, aux pli gxuste ili estis tiuj, cxar pro la maljuneco ili ne kapablas plu labori kaj vivas nur el la malmulto, kiun la filoj sendas al ili cxiumonate. Kaj el la espero ricevi maloftan leteron de siaj «infanoj» kaj eble ankaux revidi ilin. Sed la «infanoj» estas jam delonge plenkreskaj, havas siajn proprajn familiojn, al kiuj ili devas dedicxi sian tutan atenton kaj laborpovon.

La amplenaj, sulkaj (= sulkoplenaj) vizagxoj de la karaj gemaljunuloj restos cxiam en mia memoro.

Tasko 4.

(Korektu la erarojn en tiu cxi rakonto, substreku la transitivajn kaj cxirkauxstreku la netransitivajn verbojn):

Cxu la negroj havas nigraj larmoj?

Petro  estas  inteligenta  knabo.  En  la  lernejo
li  lernas  ankaux  Esperanto  kaj  ofte  li  skribas
leteroj  en  tiu  lingvo  al  infanoj  en  fremdaj
landoj . Kaj  kiam  li  ricevas  longa  respondo , li
estas  tre  felicxa.

Foje  li  ricevis  longa  letero  de  sia  nigra
amiko  el  Afriko  . Li  malfermis  la  letero  kaj
trovis  sur  gxi  kelkaj  nigraj  inkmakuloj . Petro
iris  al  sia  patrino , montris  al  sxi  la  makuloj
kaj  diris:  «Panjo ,  mia  nigra  amiko  estas  tre
malfelicxa , cxar  li  ploris ,  kiam  li  skribis  tiu
cxi  letero  al  mi . Jen,  sur  la  letero  estas  liaj
larmoj !»

03

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99