07

Sepa leciono

46. Prepozicioj.

Cxiuj prepozicioj (sur, en, cxe, inter k.t.p.) havas firman sencon kaj ne estas uzeblaj en alia senco ol ili origine havas. Tiel ne estas en la naciaj lingvoj, kie la sama prepozicio ofte povas havi diversajn signifojn, depende de la kunteksto. Ekz. en kelkaj lingvoj oni diras «sur la stacio» anstataux «en la stacio», «sur Esperanto» anstataux «en Esperanto», «mi pensas sur vi» anstataux «pri vi», k.t.p. Tial oni ne povas lauxvorte traduki la nacilingvajn prepoziciojn, sed oni devas cxiam elsercxi ilian logikan signifon kaj traduki gxin. Jam sole pro tio cxi Esperanto estas multe pli facila ol kiu ajn nacia lingvo, cxar en Esperanto la uzado de la prepozicioj estas tute logika kaj regula kaj oni ne bezonas lerni parkere cxiun unuopan esprimon.

47. La kazo post la prepozicioj.

Cxiuj prepozicioj per si mem regas cxiam nominativon: en mi, al vi, kun sxi, sen li, sur la tablo, sub la benko k.t.p. Kelkfoje kun la prepozicioj estas uzata ankaux akuzativo, sed tio ne dependas de la prepozicio, sed de aliaj kauxzoj, kaj en tiaj okazoj akuzativo estus uzata ankaux sen prepozicio,

48. Direkto.

Komparu la frazojn:

Petro estas hejme.   Petro iras hejmeN.
Li estas tie.   Li iras tieN.

La vortoj hejme kaj tie indikas lokon, kie la persono trovigxas, dum hejmeN kaj tieN montras la celon aux direkton, al kiu li movigxas: li ne estas hejme, sed li iras en la direkto de la hejmo (= hejmen). Tiun celon aux direkton, transiron de unu loko al alia, montras la finajxo -n, kiu signas ja ankaux la celon de la ago cxe la transitivaj verboj. Temas do fakte pri la sama akuzativo!

Indikante transiron de unu loko al alia, oni devas kompreneble uzi ankaux verbojn de movo: iras, kuras, flugas, nagxas, metas, jxetas, veturas, vojagxas, rapidas, k.t.p. Ne estas grave, cxu ili estas transitivaj aux netransitivaj. La sama rilato kiel supre estas ankaux inter la frazoj

La krajono estas en la posxo.
La cxapelo estas sur la kapo.
kaj
Mi metas la krajonon en la posxoN.
Mi metas la cxapelon sur la kapoN.

La unuaj frazoj montras la lokon, kie la krajono kaj cxapelo trovigxas, dum la lastaj du indikas ilian transmeton al nova loko. En la posxoN kaj sur la kapoN havas la akuzativan finajxon ne pro la prepozicioj en kaj sur, sed pro tio, ke ili esprimas celon de movo. Kaj la vortoj krajono kaj cxapelo estas akuzativaj, cxar ili estas rektaj objektoj de la transitiva verbo: metas.

Do ni vidas, ke la akuzativo estas uzata por du celoj:

  1. por montri celon (objekton) de ago kaj
  2. por indiki celon (direkton) de movo.

La esenco estas la sama.

Pluaj ekzemploj:
  1. Loko: La lernanto estas en la lernejo. La libro kusxas sur la tablo. Muso sidas sub la lito. Sxi iris apud la edzo. La segxo staras antaux la piano. Arbo kreskas malantaux la domo. La vagonaro veturis inter montoj. La dometo staras trans la rivero. La mastro laboras ekster la domo. Aeroplano flugis super la urbo.
  2. Celo de movo: La lernanto iras en la lernejon. Mi metas la libron sur la tablon. Muso kuris sub la liton. Sxi iris apud sian edzon. Li metis la segxon antaux la pianon. La fremdulo iris malantaux la domon. La vagonaro enveturis inter la montojn. La birdo flugis trans la riveron. La viro iris ekster la domon. Flugmasxino venis super la urbon.

Rimarko: Atentu, ke la verboj de movo ne cxiam indikas movon (transiron) de unu loko al alia, sed povas montri ankaux movon en la sama loko: Mi iras en la cxambro = mi estas en la cxambro kaj cxirkauxiras tie. La birdo flugis trans la rivero = la birdo jam estis trans la rivero kaj flugis tie

49. Senakuzativaj prepozicioj.

Jxus ni pritraktis prepoziciojn, kiuj havas du signifojn: kun nominativo ili indikas lokon, kie io trovigxas, kun akuzativo ili montras la celon, al kiu io movigxas. Tiaj prepozicioj estas: sur, en, sub, apud, antaux, malantaux, post, inter, trans, ekster, super, cxirkaux, kontraux.

Al tute alia kategorio apartenas: al, gxis, de, el. Ili neniam indikas lokon, sed montras nur direkton. Tial mankas kauxzo por uzi kun ili akuzativon -- ili estas cxiam sekvataj de nominativo. Sekve neniam: »al la kontoron, el la domon, de la tablon, gxis la matenon«, sed cxiam simple: al la kontoro, el la domo, de la tablo, gxis la mateno.

Al tiu cxi kategorio apartenas verdire ankaux: cxe, tra kaj preter, kvankam kelkfoje -- laux nia opinio senbezone -- ili estas uzataj en ambaux sencoj (loko kaj direkto). Kutime cxe indikas nur lokon, tra kaj preter nur direkton. Tial mankas kauxzo por uzi kun ili akuzativon kaj suficxas nominativo, same kiel cxe: al, gxis, de kaj el. Do ne »mi iris tra la pordon, li iris preter la domon«, sed tute simple mi iris tra la pordo, li iris preter la domo. Same ankaux la francismo venu cxe min, kiun oni kelkfoje renkontas, ne estas rekomendinda. Pli bona kaj simpla estas: venu al mi.

Akuzativo estas neniam uzata kun: al, gxis, de, el, da, pri, pro, por, per, kun, sen, je, dum, laux, malgraux kaj prefere ankaux ne kun: cxe, tra, preter.

Tasko 9.

(Alskribu la finajxon -n kie gxi estas necesa!)

Matene  la  laboristoj  iras  en  la  fabriko  kaj
dum  la  tuta  tago  ili  laboras  en  la  fabriko .
Post  la  promenado  mi  iris  hejme  kaj  hejme  mi
skribis  letero  al  mia  amiko . Jam  antaux  unu
horo  la  mastrino  metis  la  mangxo  sur  la  tablo
kaj  ankoraux  nun  gxi  atendas  vi  sur  la  tablo .
Pro  la  pluvo  jam  kelkaj  homoj  staris  sub  la
granda  arbo  kaj  ankaux  ni  kuris  sub  gxi . El
la  katedro  la  pastro  iris  antaux  la  altaro  kaj
nun  li  pregxas  antaux  altaro . La  libro  glitis
malantaux  la  sofo  kaj  sercxante  gxi  li  trovis
malantaux  la  sofo  ankaux  la  malaperinta  gazeto .
Post  mallonga  tempo  la  instruisto  venis  el  sia
cxambro  kaj  iris  al  la  nigra  tabulo . Subite 
sxi  iris  trans  la  strato , cxar  trans  la  strato
staris  sxia  amikino . De  kie  vi  venas  kaj  kie
vi  iras?

50. -ano-.

Tiu cxi substantiva sufikso, kiu indikas membron, adepton, enlogxanton, estas uzebla nur kun substantivoj: klubo -- klubano; kurso -- kursano; Kristo -- kristano; samideano; urbo -- urbano; kamparo -- kamparano; Ameriko -- amerikano; Parizo -- Parizano (aux parizano), k.t.p.

La formo hungarano estas kompreneble absurda; plene suficxas hungaro. Alia afero estas pri hungarlandano, hungarujano, hungariano == persono, kiu logxas en Hungarlando, Hungarujo, Hungario). Li povas esti germano, rumano, slovako aux kiu ajn alia kaj li tute ne bezonas esti hungaro. Same: polo -- pollandano aux polujano (= enlogxanto de Polujo; li povas esti polo, judo, germano, ruso k.t.p.); finno -- finnlandano (ne cxiuj finnlandanoj estas finnoj -- inter ili estas ankaux svedoj, laponoj k.a.), ruso -- ruslandano, k.t.p.

51. -ulo.

La substantiviga sufikso -ulo, kiu indikas personon, karakterizatan per la radiko, aglomerigxas kutime al adjektivoj kaj prepozicioj: juna -- junulo; dika -- dikulo; konata -- konatulo; kontraux -- kontrauxulo; super -- superulo; k.t.p. El prepozicio post estas derivata postEulo (poste + ulo), por diferencigi gxin de postulo.

Gxi estas tamen uzata ankaux kun substantivaj kaj verbaj radikoj: gxibo -- gxibulo; bruto -- brutulo; kapo -- ventkapulo; kruro -- longkrurulo; drinki -- drinkulo; babili -- babilulo; timi -- timulo, k.t.p. Sed fakte en la unua okazo la substantivo estas unue adjektivigata (gxibo -- gxiba -- gxibulo; bruto -- bruta -- brutulo; kapo -- ventkapa -- ventkapulo) kaj en la dua okazo temas pri mallongigoj, kie la adjektiviga sufikso -ema estas eliminita. La plenaj formoj estas do drinkemulo, babilemulo, timemulo k.t.p, kiuj malgraux sia longeco kelkfoje estas ankaux uzataj. Cxe la plej multaj verboj tiaj mallongigoj tamen ne estas farataj: lernemulo (ne »lernulo«!), skribemulo, k.t.p.

La sufikso -ino estas aldonata al -ul-: junulino, belulino, virgulino k.t.p. Kelkaj mallongigas ankaux tiujn formojn kaj diras ekz. virgino, sed tio ne estas lauxregula.

Rimarko: Kelkfoje -ulo estas uzata ankaux por bestoj (kvarpiedulo, vertebrulo, rampulo) kaj ankaux en la vorto trimastulo (= trimasta sxipo).


07

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99