04 |
La vorto maljunulo konsistas el 4 partoj: mal, jun, ul, o. La plej grava el ili, sen kiu la vorto ne estas ebla, estas jun. Gxi estas la radiko.
Antaux la radiko estas mal-. Gxi estas prefikso. La aliaj prefiksoj: bo-, dis-, ek-, eks-, ge-, mis-, pra-, re-, fi-.
Post la radiko estas -ul-. Gxi estas sufikso. La aliaj sufiksoj: -acx-, -ad-, -ajx-, -an-, -ar-, -ebl-, -ec-, -eg-, -em-, -estr-, -et-, -id-, -ig-, -igx-, -il-, -in-, -ind-, -ing-, -ism-, -ist-, -obl-, -on-, -op-, -uj-, -um-, -cxj-, -nj-.
La prefiksoj kaj sufiksoj nomigxas per komuna nomo afiksoj kaj ludas tre gravan rolon, cxar per ili oni povas devenigi aux derivi senliman nombron da novaj vortoj kun memstara signifo. Tio nomigxas derivado.
En la fino de la vorto maljunulo trovigxas la litero o. Gxi estas gramatika finajxo. Nur la substantivoj (-o), adjektivoj (-a), verboj (-as, -is, -os, -us, -i, -u) kaj derivitaj adverboj (-e) havas specialan gramatikan finajxon, sen kiu ili ne estas uzeblaj. La ceteraj vortoj (pronomoj, numeraloj, originaj adverboj, prepozicioj, konjunkcioj kaj interjekcioj) gramatikan finajxon ne havas kaj estas uzataj kiel puraj radikoj.
(Dispartigu la subajn vortojn je prefiksoj, radikoj, sufiksoj kaj gramatikaj finajxoj kaj traduku ilin al via gepatra lingvo):
patro, patrino, gefratoj, bofilino, meblisto, trancxilo, bonega, laborema, lauxdinda, malboneco, malgrandigi, trinkajxo, mangxebla, arbareto, geurbanoj, plumingo, knabacxo, diskuri, ekiras, revenu, dispartigis, komprenebleco, hundidino, malsanulejo, kusxemulo.
Ekzistas teorio, ke tiuj radikoj, kiuj ne estas uzeblaj sen gramatika finajxo (ekz. cigar, jun, skrib) per si mem estas nek substantivoj, nek adjektivoj, nek verboj, sed farigxas tiuj nur post almeto de koncerna finajxo. Kiam ni almetas al ili la finajxon -o, ili farigxas substantivoj (cigaro, juno, skribo), kun -a ili estas adjektivoj (cigara, juna, skriba), kun -e adverboj (cigare, june, skribe) kaj kun verba finajxo ili farigxas verboj.
Sed tiu cxi teorio apartigus Esperanton de cxiuj aliaj lingvoj, kie cxiu radiko havas certan karakteron, kaj pro tio senbezone malfaciligus gxian lernadon kaj uzadon. Gxi kontrauxas ankaux nian lingvo-senton: auxdante aux vidante la radikon cigar, ni ne pensas pri kvalito, ago aux maniero, sed antaux niaj okuloj klare prezentigxas konkreta objekto; la radiko jun elvokas en ni tuj klaran imagon pri certa kvalito kaj skrib impresas nin sendube kiel ago.
Kaj laste -- ankaux la praktika lingvo-uzo, precipe la derivado, kontrauxas tiun cxi hipotezon: la substantivaj kaj adjektivaj radikoj estas nur malofte uzeblaj kun verba finajxo, kaj ni havas afiksojn, kiuj povas esti uzataj nur kun substantivoj (bo-, ge-, eks-, -ano, -cxjo, -njo, -estro, -ido, -ino, -aro, -ero, -ingo, -ujo), nur kun verboj (dis-, mis-, ek-, re-, -ado, -ilo, -ema, -ebla, -inda) aux kun adjektivoj (-eco, -ulo).
Per simpla intersxangxo de gramatika finajxo oni povas transporti la vortojn el unu vortklaso en alian, kiel okazas ankaux en la naciaj lingvoj, kvankam ne tiel regule kiel en Esperanto. Tiamaniere oni povas el cxiu substantivo devenigi adjektivojn (per la finajxo -a) kaj adverbojn (-e): patro -- patra -- patre; homo -- homa -- home; knabo -- knaba -- knabe; letero -- letera -- letere; sxipo -- sxipa -- sxipe; busxo -- busxa -- busxe; masxino -- masxina -- masxine; telegrafo -- telegrafa -- telegrafe, k.t.p.
En la patra domo (= domo de la patro) mi pasigis miajn plej felicxajn jarojn. En la instruisto Ernesto trovis vere patran amikon (= amikon, egalan al patro). La instruisto zorgis patre (= en patra maniero, kiel patro) pri Ernesto. Dum longa tempo ili staris antaux la doma pordo (= pordo de la domo). Hunda bojado (= bojado de hundo aux hundoj) auxdigxis tra la vilagxo. Li estas hunde fidela (= fidela kiel hundo) al sia edzino. Inka makulo (= makulo de inko) estas sur la papero. Cxu vi skribis la leteron inke (= per inko) aux krajone (= per krajono)? La auxtomobila veturo (= veturo per auxtomobilo) estis tre laciga. Ni veturis auxtomobile (= per auxtomobilo) de Tallinn al Riga. Jen estas via hejma tasko (= tasko por la hejmo)! Dum la tuta tago sxi sidis hejme (= en la hejmo) kaj laboris. Cxu vi apartenas al iu Esperanta klubo (= klubo de Esperanto)? Ni parolas Esperante (= en Esperanto).
Kunmetitaj vortoj estas formataj per simpla kunmetado de radikoj, cxe kio la cxefa vorto lokigxas en la fino. Kunmetante la radikojn benk kaj pied, ni ricevas la kunmetajxojn benkpiedo kaj piedbenko, kiuj kompreneble tute ne estas egalaj. Benkpiedo signifas: piedo, kiu estas karakterizata per benko, kiu apartenas al benko (= benka piedo aux piedo de benko). Sed piedbenko signifas: benko, kiu estas karakterizata per piedo, kiu estas difinita por piedoj (= pieda benko aux benko por piedoj).
Por eviti malgxustajn kaj miskomprenigajn kunmetajxojn, oni devas do bone atenti, ke la cxefa vorto trovigxu cxiam en la fino de la kunmetajxo. Okaze de dubo analizu la vortojn, apartigante la radikojn kaj provizante ilin per la finajxoj, kiuj estas necesaj por kompreni la esprimon. Tiam vi tuj vidas, kiu vorto estas la cxefa kaj kiu estas akcesora. Se vi ne povas elekti ekz. inter foliarbo kaj arbfolio, dispartigu ilin ambaux kaj la rezultato estos: foliarbo = folia arbo, arbo kun folioj; arbofolio = arba folio, folio de arbo.
Ekzemploj: dompordo = doma pordo, pordo de domo; cigarstumpo = cigara stumpo, stumpo de cigaro; fabriklaboristo = fabrika laboristo, laboristo de fabriko; stratangulo = strata angulo, angulo de strato; skribmasxino -- skriba masxino, masxino por skribi; vetkuri = vete kuri; finlegi = legi gxis fino; homplena = plena de homoj; altkreska = de alta kresko; grizhara = kun grizaj haroj; nudpieda = kun nudaj piedoj; frumatene = frue matene; bonvolu = bone volu; sukerpeco = sukera peco, peco de (da) sukero; pecsukero = peca sukero; hejmlando = hejma lando, lando de la hejmo.
Cxe kunmeto de certaj radikoj povas amasigxi tro multaj konsonantoj, kiujn estas malfacile aux preskaux neeble eldiri: cxambrpordo, tondrkrako, nigrhara. En tia okazo oni ensxovas tauxgan gramatikan finajxon: cxambrOpordo, tondrOkrako, vitrOpordo, mangxOtablo, dormOcxambro, fenestrOkadro, nigrAhara, negxEblanka, pafIpreta. Sed tian helpvokalon uzu nur cxe vera bezono kaj forlasu gxin, kiam gxi ne estas necesa. Do ne diru domOpordo, buterOpano, matenOmangxo, sed pli simple kaj mallonge dompordo, buterpano, matenmangxo. Same longtempe kaj kelkfoje estas pli bonaj ol longAtempe kaj kelkAfoje.
Kelkfoje la kunmetitaj vortoj farigxas tro longaj (fervojkonduktoro, parlamentprezidanto, redakcisekretario), malfacile kompreneblaj (monujenhavo) aux ecx miskomprenigaj (altondo, cxevale). En tia okazo estas bone apartigi la radikojn per streketo aux -- ankoraux pli bone -- skribi ilin aparte: fervoj-konduktoro aux fervoja konduktoro, parlament-prezidanto aux parlamenta prezidanto, redakcia sekretario, monuj-enhavo aux enhavo de (la) monujo, alt-ondo aux alta ondo (altondo = al-tondo); cxe-vale aux cxe la valo (cxevale signifas: kiel cxevalo!). Same vitra pordo estas pli bona ol vitropordo, urba biblioteko estas pli bona ol urb(o)biblioteko, printempa vetero estas pli bona ol printempvetero, k.t.p. Entute evitu uzi tro multajn kunmetajxojn kaj preferu simplajn vortojn, per kio la stilo farigxas pli malpeza, gracia kaj facile komprenebla.
La kunmetajxoj meznokto, mezsomero, centjaro, miljaro kaj piednuda, kiujn oni kelkfoje renkontas, ne estas regulaj. Devus esti: noktomezo (= nokta mezo, mezo de la nokto), somermezo (= somera mezo, mezo de somero), jarcento (= jara cento, cento da jaroj), jarmilo (= jara milo, milo da jaroj), nudpieda (= kun nudaj piedoj).
Kelkfoje kunmetitaj vortoj havas tute specialan, propran sencon, kiu ne estas egala al la analizaj formoj: ne cxiu urba domo aux domo de urbo (= domo, kiu trovigxas en urbo aux apartenas al urbo) estas urb(o)domo; Finnlando estas sendube parto de la mondo, sed tute ne mondparto (= kontinento); liberan tempon oni havas ja cxiam, kiam oni ne estas okupita per io, sed libertempon oni ricevas nur unu fojon jare; k.t.p.
(Kunmetu la diklitere presitajn esprimojn!)
Kutime fera vojo estas pli rekta ol landa vojo. La nomoj de la kvin partoj de la mondo estas: Euxropo, Ameriko, Azio, Afriko kaj Auxstralio. La hundo estas besto kun kvar piedoj. Mia patrino kudras per kudra masxino. Mia frato donacis al mi por la tago de mia naskigxo belan trancxilon de papero. Cxu vi sxatas kapti fisxojn? Unu parto de la urbo en Tallinn estas nomata Vosto de Kato. La tago de mia nomo estas la 19-an de januaro. La anoj de la nordaj landoj estas kutime kun blondaj haroj sed multaj el ili estas ankaux kun brunaj haroj kaj ecx kun nigraj haroj. Cxe la strata angulo estas vendejo de tabako.
04 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |