18 |
Jam en § 25 ni vidis, ke per simpla intersxangxo de la gramatika finajxo oni povas transporti la vortojn el unu vortklaso en alian: homo -- homa -- home; bona -- bone -- bono; brili -- brila -- brile; mi -- mia; cxirkaux -- cxirkauxo -- cxirkauxa -- cxirkauxe -- cxirkauxi; unu -- unuo -- unua -- unue; hieraux -- hierauxa; jes -- jesa -- jese -- jesi. Tiu cxi praktika regulo donas al Esperanto pli grandan flekseblecon kaj nuancricxecon ol iu alia lingvo havas.
Laux la supra maniero oni povas devenigi grandan nombron da verboj el multaj substantivoj, adjektivoj, prepozicioj, adverboj kaj ecx interjekcioj. Sed cxe tio la verba finajxo havas preskaux neniam la saman sencon kiel esti, kion kelkaj bedauxrinde miskomprenas. La verba finajxo enhavas cxiam la ideon «agi», cxar la verboj estas ja fakte «agovortoj». Sekve oni ne povas anstataux estas homo kaj estas varma diri «homas» kaj «varmas»! La derivitaj verboj havas cxiam tute specialan sencon, kiu ne estas esprimebla per estas -o aux estas -a, kiuj ja indikas staton.
Ekzemple la esprimo Li nur aktoras, kiun oni kelkfoje sxerce uzas, ne estas egala al Li estas aktoro. Li aktoras tute ne signifas, ke li estas aktoro, sed ke tio, kion li faras, ne estas sincera, ke li nur ludas, sxajnigas, t.e. agas kiel aktoro, dum li fakte povas esti oficisto, sxuisto aux kio ajn. La sama diferenco estas inter cxiuj verboj kaj la formoj estas -o aux estas -a.
Pro tio ankaux la sintezaj participaj formoj («mangxintas» anstataux estas mangxinta, «skribitas» anstataux estas skribita, k.t.p.), kiujn kelkaj reformemuloj de tempo al tempo uzas, estas kontrauxnaturaj kaj sensencaj, krome ankaux malfacile kompreneblaj kaj fremdaj al la naciaj lingvoj.
Ne el cxiu substantivo, adjektivo k.t.p. oni povas devenigi verbon, cxar la senco tion ne permesas. En kelkaj okazoj, kiam iu vorto ne estas senpere verbigebla, oni uzas por tio la sufikson -umi (vidu § 134).
Por resubstantivigi tiujn verbojn oni uzas la sufikson -ado: krono -- kroni -- kronado; martelo -- marteli -- martelado; skio -- skii -- skiado; profeto -- profeti -- profetado; kadro -- kadri -- kadrado; sango -- sangi -- sangado; brosxuro -- brosxuri -- brosxurado; burgxono -- burgxonado; posteno -- posteni -- postenado; premio -- premii -- premiado; afisxo -- afisxi -- afisxado: ankro -- ankri -- ankrado, k.t.p.
Sed inter pluvo kaj pluvado, reklamo kaj reklamado, polemiko kaj polemikado, respekto kaj respektado k.a. la diferenco ne estas granda, kaj en tiaj okazoj oni bezonas uzi la sufiksajn formojn nur tiam, kiam temas pri dauxra ago.
Li ne atentis sxiajn petojn. Sxi ne kuragxis levi sian rigardon. Sxi malfruis (= venis malfrue, malfruigxis) al la vagonaro. Li furiozis kiel sovagxa besto. La virinoj ofte kapricas kaj koketas. Kriplulo lamas (= iras lame) sur la strato. La trajno rapidas (= veturis rapide) tra marcxoj kaj arbaroj. La arbaro nigras en la krepusko. La maro bluis malproksime. Lia skribajxo abundas je eraroj. Neniu egalas (= estas egala) al li (lin) en lerteco. La sorto favoras (= estas favora) al vi (vin). Sxi fieras pri sia filo. Kelkaj frankoj ne gravas (= estas gravaj), kiam temas pri grandaj sumoj. Kelkaj homoj inklinas (= havas la inklinon) longe paroli. Lia edzino jxaluzas cxiun virinon (= estas jxaluza al aux kontraux cxiu virino), kun kiu li parolas. Pro paralizo la maljunulo ne kapablis (= estis kapabla) mem movi sin. La eldonejo mem kulpas (= estas kulpa) pri (en) tio, ke la libro estas malmulte acxetata. Cxu necesas (= estas necese) aldoni, ke baldaux ili geedzigxis? Vi pravas (= estas prava). La infanoj kutime similas (= estas similaj) al siaj gepatroj (aux siajn gepatrojn). Dek minutoj plene suficxas (= estas suficxaj) por iri al la stacio. Per tio vi nur malutilos (= faros malutilon) al la afero (aux la aferon). Sxi ne indas (= estas inda) vian amon. La maljunulinoj emas (= estas emaj) multe babili.
Kompreneble ne cxiuj adjektivoj estas tiamaniere verbigeblaj, kaj, kiel ni jam diris, la verbo cxe tio ne estas egala al adjektivo kun estas. Komparu ekzemple la formojn kuragxis (= havis kuragxon) kaj estis kuragxa, lamas (= iras lame) kaj estas lama, rapidis (= iris, veturis rapide) kaj estas rapida, favoras (= elmontras favoron) kaj estas favora, malutilos (= faros malutilon) kaj estos utila, k.t.p. Kelkfoje tamen la senco de la verbo kaj adjektivo kun esti tiom proksimigxas, ke estas egale, kiun el ili oni uzas. Sed malgraux tio restas certa diferenco kaj la stila valoro ne estas la sama, cxar adjektivo kun esti indikas ja staton, dum la verbo esprimas agon.
Kun la koloroj kelkaj uzas la sufikson -igxi, ekzemple la arbaro nigrigxas anstataux nigras. Sed inter tiuj du formoj estas ja granda diferenco! Cxar nigrigxas signifas «farigxas nigra», dum nigras = impresas nigre. La sama diferenco estas inter bluigxas kaj bluas, verdigxas kaj verdas, k.t.p.
La verboj el adjektiva radiko estas generale netransitivaj, sed pro la ebleco anstatauxigi prepozicion per akuzativo (vidu § 75) parto el ili (precipe egali, favori, simili, indi k.s.) estas uzata ankaux transitive.
El la prepozicioj kutime nur anstataux, cxirkaux, per kaj super estas verbigataj: Neniu alia lingvo povas anstatauxi Esperanton. Altaj montoj cxirkauxas la urbon. Hazardo peris ilian renkontigxon kaj konatigxon. Tio superas miajn kapablojn. Kiel montras la ekzemploj, ili cxiuj estas transitivaj.
Cxu vi povas prunti (kutime oni diras pruntedoni) al mi vian trancxilon? Tiun cxi libron mi pruntis (kutime oni diras prunteprenis) el biblioteko. La filo spitis la deziron de siaj gepatroj. Mi venis por adiauxi vin (= diri al vi adiaux). La kato miauxas. Komence sxi neis, sed fine sxi jesis tion.
18 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |