02 |
Nedifina artikolo en Esperanto ne ekzistas. Jam per si mem la vortoj estas nedifinitaj: lampo = iu lampo, tablo = iu tablo, k.t.p.
Kelkfoje tamen unu estas uzata kiel nedifina artikolo («Unu vidvino havis du filinojn» cxe Zamenhof), sed tio ne estas imitinda, cxar unu kiel numeralo indikas ja nombron, kaj dirante unu vidvino oni asertas, ke ne temas pri du aux pli multaj vidvinoj, sed pri unu sola. La uzado de unu kiel nedifina artikolo povas kauxzi ecx miskomprenojn: se vi diros «mi havas unu bonan edzinon», oni eble opinios, ke vi havas kelkajn edzinojn, el kiuj nur unu estas bona. Sed ja ne tio estis la intenco! Diru tial tute simple mi havas bonan edzinon, cxar estas ja memkompreneble, ke vi havas unu edzinon, ne du.
Volante speciale akcenti nedifinitecon, oni uzas la nedifinan vorton iu: 'iu dana samideano skribis al mi', 'En iu gazeto mi trovis tre interesan artikolon'.
A) La difina artikolo (la) estas uzata:
Rimarko: Kiam kelkaj substantivoj sekvas unu la alian, ne estas necese ripeti la artikolon antaux cxiu el ili, sed suficxas, se gxin havas nur la unua: La libro, plumo kaj kajero kusxas sur la tablo. Sed pro klareco oni povas ja ankaux diri: la libro, la plumo kaj la kajero.
B) Artikolo ne estas uzata:
Artikolo ne estas uzata ankaux tiam, kiam antaux la propra nomo trovigxas iu titolo aux alia vorto, indikanta rangon aux profesion (sinjoro, sinjorino, frauxlino, doktoro, advokato, sxuisto, sxoforo k.t.p.): Cxu vi konas sinjorinon Isbrücker (ne «la s-inon Isbrücker»!). Esperanto estas kreita de D-ro Zamenhof (ne «de la D-ro Z.»!).
Rimarko: Sed kiam antaux la propra nomo staras adjektivo, oni devas uzi artikolon: La bela Stockholm. La fama Julio Baghy. La facila Esperanto. La malnova Euxropo. La blua Danubo. Same: La urbo Stockholm. La rivero Volga. La monto Sinaj. Kaj ankaux: la Balta Maro, la Altaj Tatroj, la Granda Urso, k.t.p.
Kun la nomoj de organizoj k.s. oni kelkfoje uzas artikolon (la Ligo de Nacioj), sed tio sxajnas deveni de la influo de naciaj lingvoj kaj estas pli logike uzi ilin kiel proprajn nomojn sen artikolo.
Rimarko: La artikolo ne estas superflua balasto, kiel eble opinias slavoj kaj aliaj, en kies gepatra lingvo gxi mankas, sed gxi estas nepre necesa por la klareco kaj precizeco de la esprimoj, al kiuj gxia uzo aux neuzo donas ofte tute alian sencon.
(Atentu la uzadon de la artikolo!)
Juna homo (= iu juna homo), kiu ne havis laboron (= ian laboron) en sia urbo, veturis al Londono por sercxi helpon (= ian helpon) cxe sia parenco. La parenco (= tiu parenco, cxe kiu la junulo sercxis helpon) donis al li kelkajn cxapelojn kaj konsilis al li stari sur la strato (= strato en Londono, do certagrade difinita strato) kaj vendi ilin. Gxoja, ke nun li povos iom perlabori, la junulo (= tiu junulo, pri kiu ni parolas) prenis la cxapelojn (= tiujn cxapelojn, kiujn la parenco donis al li) kaj iris kun ili al homplena strato (= iu homplena strato) kaj ekstaris en oportuna anguleto (= iu oportuna anguleto).
En la vespero (= en la sama vespero) li revenis al la parenco, kaj tiu demandis: «Nu, cxu vi multe vendis?» -- «Ha», malgaje respondis la junulo, «ecx unu cxapelon mi ne vendis» -- «Kial? Cxu vi al neniu proponis? Kion do vi faris dum la tuta tago?» -- «Mi tenis la cxapelojn bone kasxite en la korbo (= en tiu korbo, kiun li kunhavis), por ke la polvo (= polvo gxenerale, aux la polvo de la strato) ne difektu ilin. Sed en la dauxro (temas pri la dauxro de la tago) de la tuta tago mi ne havis okazon (= ian okazon) proponi ilin al iu, cxar cxiuj homoj, kiuj preteriris sur la strato (= sur tiu strato, kie la junulo staris), jam havis cxapelon (= ian cxapelon) sur la kapo (= sia kapo).»
(Alskribu artikolon tie, kie gxi estas necesa.)
Angla komercisto kun nomo John Bull vojagxis dum libertempo en Hispanujo. Sed cxar li ne scipovis hispanan lingvon, li ne povis paroli kun hispanoj, kaj tial li ofte havis malagrablajxojn. En Sevilla li iris en restoracion kaj mendis sian plej sxatatan mangxajxon -- bifstekon kun fungoj. Sed kelnero ne komprenis lin. Tiam anglo ekhavis bonan ideon: li prenis paperon kaj krajonon, desegnis sur papero belan bovon kaj fungon kaj triumfe transdonis gxin al kelnero. Kelnero rigardis desegnajxon, tuj komprenis deziron de anglo kaj foriris por plenumi gxin. Sed dum longa tempo li ne revenis. Anglo atendis kaj atendis, lia stomako grumblis kaj li estis kolera kaj malfelicxa. Fine venis kelnero, sxvitante kaj peze spirante, kaj kun triumfa rideto sur vizagxo li transdonis al anglo -- cxu bongustan bifstekon kun fungoj? tute ne! -- bileton al bovbatalo kaj grandan pluvombrelon. Anglo rigardis malfelicxe bileton kaj pluvombrelon, ekkomprenis grandan valoron de internacia lingvo, kaj kiam li revenis hejmen al Anglujo, li tuj acxetis al si Esperantan lernolibron. |
Tiun cxi arton mi lernis en Kiruna trans la polusa cirklo, kiam mi gvidis tie Esperantajn kursojn. La infanoj instruis gxin al mi, kaj gxi estas tre simpla kaj facila -- per la Esperanta akuzativo aux «la grava litero: N».
Certe vi komprenas la frazon
La kato mangxas la rato.
Sed mi ne komprenas gxin! Cxar gxi ne montras, kiu mangxas, cxu la kato aux la rato; kiu estas mangxata, cxu la rato aux la kato. Tio nenion diras, ke ni komencas la frazon per la kato, cxar en Esperanto la vortordo estas libera kaj ne influas la sencon de la frazo. La frazoj
La kato estas besto.
Besto estas la kato.
Estas besto la kato.
La kato besto estas.
Besto la kato estas.
Estas la kato besto.
estas tute samsencaj, kvankam ilia vortordo ne estas egala.
/*«Estas la kato besto?» ne impresas kiel demando. Cxiuj demandoj devas komencigxi per iu DEMANDA VORTO (kiu? kio? cxu? k.t.p.), cxe kio la vortordo ne sxangxigxas. Do ne «Estas la kato besto?», sed Cxu la kato estas besto?*/
Tial ankaux
La kato mangxas la rato
La rato mangxas la kato
Sekve:
La kato mangxas la ratoN.
La ratoN mangxas la kato.
Nun ni klare vidas, ke ili estas vere samsencaj, kvankam unu komencigxas tie, kie la alia finigxas. En ambaux frazoj la kato estas tiu, kiu mangxas, kaj la rato estas mangxata (dank' al Dio!). La kato plenumas la agon, dum la rato estas la celo, la objekto de tiu ago. Al la rato la ago estas direktita, kaj tion montras la litero n.
Ni signu tion per sagoj:
------------------> La kato mangxas la ratoN. La ratoN mangxas la kato. <------------------ |
En tiuj lingvoj, kie akuzativo ne ekzistas kaj kie la vortordo pro tio ne estas libera, la dua frazo (la raton mangxas la kato) devas esti tradukata kun la sama vortordo kiel la unua (la kato mangxas la raton). Por tamen konservi la inversan vortordon, oni aux pasivigas la verbon (la rato estas mangxata de la kato) aux uzas cxirkauxskribon (la rato estas tiu, kiun la kato mangxas). Tio montras, kian simplecon, flekseblecon kaj klarecon de esprimoj la akuzativo ebligas kaj ke gxi estas grava avantagxo de Esperanto.
Por ke la mangxanto kaj mangxato intersxangxu siajn rolojn, oni nur bezonas sxangxi la lokon de n:
La katoN mangxas la rato.
La rato mangxas la katoN.
Tiamaniere mi klarigis la akuzativon al la infanoj en Kiruna, kaj poste mi kontrolis, cxu ili komprenas la aferon.
Ili respondis jene: «Se oni metas la literon n al la rato, tiam la kato mangxas kaj la rato estas mangxata; se oni metas gxin al la kato, tiam la rato mangxas kaj la kato estas mangxata».
Se do vi volas ekstermi la ratojn en via domo, pendigu belan n sur ilia vosto, tiam la kato venos kaj formangxos ilin cxiujn. Sed ne faru eraron kaj ne metu n sur la voston de la kato, cxar tiam la ratoj venos kaj formangxos vian belan katon!
Cxiu vorto en la frazo havas sian specialan taskon, same kiel cxiu parto de la auxtomobilo. La cxefan rolon ludas la verbo (motoro), cxirkaux kiu grupigxas la ceteraj partoj de la frazo -- subjekto, objekto kaj aliaj. Subjekto estas estajxo aux objekto, kiu agas, kiu faras tion, kion la verbo esprimas, la objekto (aux rekta komplemento) indikas tiun aux tion, kiu estas la celo de la ago, al kiu la ago estas direktita. Se ekz. kato mangxas raton, la kato estas la aganto (subjekto), dum la rato estas la celo (objekto) de la ago »mangxi«.
Atentu bone tiun cxi gravan regulon:
Subjekto havas neniam la finajxon n, dum objekto cxiam havas gxin. |
Ekzemploj: (subjekto diklitere, objekto klinlitere):
Knabo batas hundoN. Urso sxatas mieloN.
Leono havas fortajN dentojN. Sxi skribis multajN
leterojN. Mi amas sxiN. Li ne komprenas tioN.
La normala vortordo estas: subjekto + verbo -- objekto (Mi amas vin). Sed la ordo de la vortoj povas esti ankaux tute mala, kiel ni jam vidis (la raton mangxas la kato). Gxuste en tiaj okazoj oni devas esti speciale atentema kaj nepre elsercxi la subjekton kaj objekton!
Ekzemploj: (subjekto diklitere, objekto klinlitere):
CxokoladoN mangxas la knabino (= Tio estas
cxokolado, kion la knabino mangxas). HundoN batas la knabo
(= Tio estas hundo, kiun la knabo batas). MultajN leterojN
sxi skribis hodiaux. LiN amas sxi. TioN
mi ne komprenas.
Tiel subjekto kiel objekto povas konsisti el nur unu vorto ('Knabo trinkas akvon') aux el tuta grupo da vortoj. Cxiuj objektvortoj devas havi la finajxon n, ne sole unu el ili: Multaj diverslandaj esperantistoj vizitis la grandaN EsperantaN kongresoN en Stockholm.
(Korektu tiujn cxi frazojn, substreku la verbojn kaj signu la subjekton kaj objekton per sago -- la pinto de la sago montru al la objekto, la vosto al la subjekto):
Mia frato lernas Esperanto . La frauxlino skribas letero . Cxu vi konas sxi ? Sxia patro havas du grandaj domoj . Kial vi ne salutis li ? Cxar mi ne vidis li . Kafo mi ne deziras, sed mi petas lakto . Kio diris la knabo ? Tio sxi neis . Mi tute ne kredas, kio sxi diras. Prenu krajono kaj skribu mallonga rakonto ! Mi li vidis, sed li mi ne vidis. Cxu vi komprenis tio , kio mi diris? |
02 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |