01 |
La alfabeto de Esperanto konsistas el 28 literoj: 5 vokaloj (a, e, i, o, u) kaj 23 konsonantoj (b, c, cx, d, f, g, gx, h, hx, j, jx, k, l, m, n, p, r, s, sx, t, ux, v, z).
La nomoj de la literoj estas a, bo, co, cxo, do, e, fo, go, gxo, ho, hxo, i, jo, jxo, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, sxo, to, u, uxo, vo, zo. Tiu -o estas aldonata pro tio, ke la konsonantoj ne estas facile elparoleblaj sen vokalo, kaj ja cxiuj nomoj havas la finajxon -o. La nacilingvaj liternomoj estas evitindaj en la internacia uzo, cxar, ne estante egalaj en la diversaj lingvoj, ili povas facile kauxzi miskomprenon.
Cxiu litero estas elparolata cxiam memstare kaj sensxangxe kaj al cxiu sono respondas nur unu litero. Tial anstataux la angla ch ni havas cx, anstataux la germanaj ch kaj sch resp. hx kaj sx; c kaj g estas elparolataj same antaux a, o, u kaj e, i. Tiu cxi fonetika principo estas grava pliboneco de Esperanto kaj faras gxin vere internacia kaj egale facile lernebla kaj uzebla por cxiuj popoloj. Se anstataux cx ni skribus ch, tio povus sxajni natura al la angloj kaj hispanoj, sed la francoj estus cxiam tentataj elparoli gxin kiel sx, la italoj emus diri k, dum la germanoj kaj cxehxoslovakoj malfacile povus liberigxi de sia hx.
Cxar en Esp. ekzistas nur 28 sonoj (la naciaj lingvoj havas multe pli!) kaj ili cxiuj estas pli-malpli internaciaj (mankas tiaj specialajxoj kiel la angla th, la hispana c, la francaj nazaloj, la germanaj ä, ö kaj ü, la cxeha r', la polaj rz kaj y, la sveda ng k.t.p.), por cxiuj popoloj estas multoble pli facile ellerni gxian gxustan elparolon ol tiun de kiu ajn alia lingvo. Se tamen kelkfoje ni auxdas malgxustan kaj malbelan elparolon, tiam la kauxzo estas ne la «speciala konstruo» de la parol-organoj, sed simple neserioza rilato al la elparolado. Cetere ecx fusxa elparolado, kauxzata de blinda imitado de la gepatra lingvo, kutime ne malhelpas la interkomprenigxon kaj ne tiom ofendas la orelojn, kiom ekz. angla lingvo, parolata per franca akcento, kaj male.
Tamen la honora devo de cxiu esp-isto estas akiri gxustan, internacian kaj belsonan elparolon. Cxiu sono estu formata klare kaj neniun literon oni rajtas «forgluti», kiel ofte okazas en la naciaj lingvoj. Precipe atentu la vokalojn, kiuj estu klare kaj distinge eldirataj: anstataux amas ne diru «emes», «omos» aux ion similan! E ne sxangxigxas antaux r kiel en la germana kaj skandinavaj lingvoj, sed ankaux en la vortoj lerni, verda, perdi k.t.p. gxi restas la sama kiel en venki, vesto, pendi.
B, d, g estas sonoraj. Zorge diferencigu ilin de p, f, k, por ke ne okazu miskomprenoj: bano -- pano, dano -- tano, galo -- kalo, budo -- puto, k.t.p. M kaj n ne elparolu tra la nazo kiel en la franca lingvo. anstataux la ne diru «lja» kaj anstataux saluti ne «saljutji», kiel faras poloj kaj rusoj. Antaux i la konsonantoj ne moligxas: nd en vendi elparoligxas tute same kiel en vendas (ne «venjdi» !). Kaj ne elparolu la konsonantojn duoble kiel en itala lingvo: ne «montetto» kaj «cxevalacxcxo», sed monteto, cxevalacxo, ne «bella», sed bela, k.t.p. Ankaux ne dehaku en la parolo la gramatikajn kaj aliajn finajxojn, kiel kelkaj faras: ne «lamp-o, grand-a, star-as, vid-i, libr-oj, ki-u, ki-al, ti-e, ti-am», sed cxiam flue: lampo, granda, staras, vidi, libroj, kiu, kial, tie, tiam k.t.p.
Ofte germanoj, francoj kaj cxehxoslovakoj diras z anstataux s, kiam la lasta staras inter du vokaloj aux post r kaj n («braziko» anstataux brasiko, «dezegni» anstataux desegni, «diverzaj» anstataux diversaj, «kurzo» anstataux kurso, «penzi» anstataux pensi, «konzumi» anstataux konsumi, k.t.p.). Finnoj siavice elparolas s simile al sx («kasxtelo» anstataux kastelo, «kasxo» anstataux kaso) kaj germanoj emas diri «sxtrato» anstataux strato, «sxporto» anstataux sporto, k.t.p. Tia malgxusta prononco sonas ne nur malbele, sed povas ankaux malhelpi la interkomprenigxon, cxar estas ja granda diferenco inter rozo kaj roso, pezi kaj pesi, kasxo kaj kaso!
s estas sibla sono nesonora, kiel en la vortoj: aresti, kosti, masonisto, adreso, kaso, dum z estas sonora zuma sono, kiun faras la musoj kaj aliaj insektoj flugante (zzzz): rozo, razi, rezultato, kuzino.
Pro reguleco oni devus la literon n antaux g (longa, lango) kaj k (benko, konko) elparoli en la sama maniero kiel antaux d (lando, ondo) kaj en cxiuj aliaj kombinajxoj. Sed tia elparolo estas nenatura, malfacila kaj kontrauxa al la reguloj de la internacia fonetiko. Pli facile kaj nature estas en tiaj okazoj elparoli n iom naze, same kiel en la naciaj lingvoj, cxar ja ankaux Esperanto kiel vivanta lingvo devas subigxi al la gxeneralaj fonetikaj reguloj.
Sed tio cxi ne koncernas la kunmetitajn vortojn (bankuvo, bangasto, vinglaso), kie n konservas sian originan prononcon.
Same en la vortoj: absolute, absurda, obtuza, ekzemplo, ekzisti k.a. bs kaj bt devus esti elparolataj kun la sama b kiel en sabato kaj abdiki, kz kun la sama k kiel en akra. Sed tio estas malfacila kaj kontrauxnatura. Tial ni diras kiel en la aliaj lingvoj «apsolute, apsurda, optuza, egzemplo, egzisti». Sed en kunmetitaj vortoj kaj post prefikso ek- ili kompreneble konservas sian originan prononcon: korbtenilo, trabsigno, ekzumi.
La plej malofta Esp-a litero hx estas elparolata kiel tre orta, duobla h (tian sonon oni faras sopirgxemante): ehxo, jahxto, monahxo, hxano, hxoro, hxolero k.t.p.
Hx estas elmortanta litero. Tuta serio da vortoj kun komenca silabo ark- (antauxe arhx-) estas nun ecx oficiale skribata per k anstataux hx: arkaika, arkaismo, arkeologo, arkipelago, arkitekto, arkitekturo, arkivo k.t.p. Ankaux la antauxa tehxniko skribigxas nun oficiale tekniko.
Multaj forigas hx ankaux en tiaj vortoj, kie gxi estas oficiala: kaoso (hxaoso), kemio (hxemio), mekaniko (mehxaniko), koruso (hxoro), cxino (hxino), jakto (jahxto) k.t.p.
Silabo estas sono aux grupo de sonoj, kiu estas elparolata per unu spiro. Cxiu silabo povas enhavi nur unu vokalon: si-la-bo, kre-to, fa-ci-la, tra-i-ri, te-ni, he-ro-o, ge-o-gra-fi-o, Es-to-ni-o. J kaj ux ne estas vokaloj kaj tial memstaran silabon formi ne povas: Eux-ro-po, laux-di, poux-po, kaj: aj-lo, soj-lo, ja-ro, jus-ta.
La silabigado okazas gxenerale laux la samaj reguloj kiel en la aliaj lingvoj; cit-ro-no aux ci-tro-no, prob-le-mo aux pro-ble-mo. Pro klareco estas rekomendinde ne intermiksi afiksojn, radikojn kaj gramatikajn finajxojn: trancx-il-o, patr-in-o, mal-akr-a, ba-nan-arb-o (ne «ba-na-nar-bo», cxar tio estus malfacile komprenebla), lav-akv-o (ne «la-vak-vo»!).
Praktikan valoron la silabigado havas tiam, kiam oni bezonas dividi iun vorton inter du linioj. Cxe tio nepre evitu transporti solan gramatikan finajxon, precipe -n kaj -j
Akcenton havas cxiam la antauxlasta silabo de la vorto: homo, krajono, Esperanto, vokalo, facila, pomoj, hieraux, ankaux (ne «pomoj, hieraux, ankaux», cxar j kaj ux ne estas vokaloj), Estonio, geografio, historio, apud (ne «apud»!), malbona (ne «malbona»!), ekiri (ne «ekiri»). Precipe hungaroj, cxehxoslovakoj kaj finnoj zorge atentu la gxustan akcentadon, cxar pro influo de sia gepatra lingvo ili tre emas akcenti la unuan silabon de la vorto («la hungaraj esperantistoj tutkore bonvenigas vin» anstataux la hungaraj esperantistoj tutkore bonvenigas vin).
Ankaux en la kunmetitaj vortoj akcenton havas la antauxlasta silabo de la tuta vorto: dompordo, buterpano (ne «buterpano», kiel kelkaj diras), kolorricxa (ne «kolorricxa»), matenmangxo (ne «matenmangxo»). Sed kiam estas necese aparte substreki la unuan vorton de la kunmetajxo, oni escepte transportas la akcenton al gxi, same kiel ankaux en la frazo oni akcentas tiun vorton, pri kiu oni volas speciale atentigi: Matenmangxon mi deziras, ne tagmangxon! Same cxe prefiksoj: Iru maldekstren, ne dekstren! Li estas nia patro, ne bopatro.
Komparu la du e en la vorto vetero kaj vi trovas, ke ili ne estas egalaj: la dua, akcentata, estas pli longa ol la unua, senakcenta. Tiel estas pri cxiuj vokaloj -- la akcentataj estas longaj, la senakcentaj estas mallongaj: makadami, honoro, murmuri, cxevaleto.
Plue komparu a en la vortoj paro kaj parto kaj vi trovas, ke en paro gxi estas pli longa ol en parto. La kauxzo estas tio, ke en paro post a estas nur unu konsonanto, sed en parto du konsonantoj. Kiam akcentatan vokalon sekvas neniu aux nur unu konsonanto, gxi estas longa, sed kiam gxin sekvas du aux pli multaj konsonantoj, gxi estas mallonga: posxo -- posxto, kreto -- kresto, nuko -- nukso, viro -- virto, kamforo -- komforta, barako -- barakti.
Kiam unusilaba vorto finigxas per konsonanto, la vokalo estas mallonga: dum (sed en dume estas longa u), per (sed pere), min (sed mia). En la vorto unu ambaux vokaloj estas mallongaj, same en apud. Patro estas elparolata de kelkaj kun longa, de aliaj kun mallonga a.
Ne elparolu la vokalojn tro longe kaj tire, ankaux ne tro mallonge, hake, sed sekvu la oran mezvojon!
La lingvo konsistas el vortoj, kiuj dividigxas je 9 klasoj:
La literoj dividigxas je minuskloj aux malgrandaj literoj (a, b, c, d...) kaj majuskloj aux grandaj literoj (A, B, C, D...).
Rimarko: La popolnomoj (franco, anglo, germano, svedo k.t.p.) estas ne propraj, sed komunaj nomoj. Tial mankas kauxzo skribi ilin per granda komenclitero. Same iliaj adjektivaj formoj (la itala lingvo, la norvega literaturo k.t.p.) devas esti skribataj per minusklo. Sed la vorto Esperanto estas kutime skribata per granda komenclitero (kvankam en multaj naciaj lingvoj oni skribas gxin minuskle), cxar gxi estas ja propra nomo, same kiel Amsterdam, Goldsmith k.t.p. Por diferencigi gxin de la verbo esperi multaj uzas ankaux gxian adjektivan kaj adverban formon majuskle (la Esperanta literaturo, ni parolas Esperante; esperante signifas dum ni esperas), sed gxiaj derivajxoj per la afiksoj estu kompreneble skribataj minuskle (esperantisto, esperantigi, k.t.p.).
(Elskribu aparte cxiujn substantivojn, adjektivojn k.t.p.!)
Maljuna vilagxanino venis al Moskvo. Kun granda intereso sxi rigardis la urbon kaj admiris la auxtomobilojn kaj tramojn, cxar la unuan fojon en sia vivo sxi estis en granda urbo.
Interalie sxi vizitis ankaux la bestan gxardenon, kie sxi vidis diversajn strangajn bestojn, kiajn sxi neniam antauxe vidis. Kiam sxi fine venis al loko, kie estis du gxirafoj kun longegaj koloj, sxi ne povis plu teni sin kaj ekkriis indigne: «Tio estas trompo! Tiaj bestoj ne povas ekzisti!»
Poste oni montris al sxi kamelon. Kiam la simpla maljunulino ekvidis tiun malbelan beston, si tuj ekkriis kolere:
«Ho, tiuj komunistoj! Kion ili faris el la cxevalo!»
01 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |