09

Nauxa leciono

60. Pasivaj participoj.

Al la 3 aktivaj participoj kun la finajxoj -int-, -ant- kaj -ont- (vidu la kvinan kaj sesan lecionon!) respondas 3 pasivaj participoj kun la finajxoj -it-, -at- kaj -ot-.

La diferenco inter tiuj du specoj de participoj estas tio, ke cxe la aktivaj la subjekto mem estas la plenumanto de la ago (dormanto, vidanto), dum cxe la pasivaj la subjekto estas la celo de la ago kaj ludas do la saman rolon kiel objekto en aktiva frazo. Esence gxi ankaux estas objekto, nur laux la formo gxi estas subjekto. Pasivan frazon oni povas cxiam transformi je aktiva, kaj tiam la subjekto de la pasiva frazo farigxas rekta objekto en la aktiva. Ni klarigu tion per ekzemploj:

La knabo batas la hundoN -- La hundo estas batata de la knabo. La patrino vekis la infanojN -- La infanoj estis vekataj (estis aux estas vekitaj) de la patrino. La kelnero lernas EsperantoN -- Esperanto estas lernata de la kelnero. Policisto arestis krimuloN -- Krimulo estis arestata (estis aux estas arestita) de policisto. Oni nomas liN Pauxlo -- Li estas nomata Pauxlo. Mi skribis tioN cxi -- Tio cxi estas skribita (estis skribata) de mi.

Pasivajn participojn povas havi nur tiuj verboj, kiuj povas havi akuzativ-objekton, t. e. transitivaj verboj. La netransitivaj verboj ne havas pasivan participon. Sekve tiaj formoj kiel «estita, starata, kusxota» k.t.p. estas tute neeblaj! Sed aktivajn participojn havas cxiuj verboj, egale, cxu ili estas transitivaj aux netransitivaj.

Tiu, kiu en la pasiva frazo plenumas la agon kaj sekve esence (sed ne lauxforme) estas subjekto, estas rilatigata al la participo per la prepozicio de: La hundo estas batata de la knabo. La libro estas verkita de mi. Cxe aktivigo de la pasiva frazo la aganto farigxas subjekto de la aktiva frazo: La knabo batas la hundon. Mi verkis la libron.

61. -ata, -ato.

-at- indikas, ke la ago dauxras, ne estas ankoraux finita: Mangxata banano. Konata fakto -- estas fakto, kiun cxiuj konas. Historio estas lia plej sxatata temo. Johano estas plej amata filo. Konato -- estas persono, kiun oni konas. Vokato -- estas tiu, kiun oni vokas, sed vokaNto estas tiu, kiu mem vokas. Amato estas tiu, kiun oni amas, sed amaNto estas tiu, kiu mem amas. Amatino. Konatino.

Cxar la substantivaj participoj jam per si mem indikas personon, la personiga sufikso -ulo estas cxe ili superflua same kiel cxe la aktivaj participoj (vidu § 30, rim. 1). Sekve ankaux en la tre ofte uzataj vortoj konatulo kaj konatulino la sufikso -ulo fakte ne estas necesa.

La adjektivaj participoj estas plene egalaj al la ordinaraj adjektivoj: Bela hundo. Batata hundo = hundo, kiun oni batas. La vino estas bona. La vino estas trinkata. Same kiel oni povas diri la vino estIs bona, estOs bona, estUs bona, devus estI bona k.t.p., oni povas diri ankaux la vino estIs trinkata, estOs trinkata, estUs trinkata, devus estI trinkata k.t.p.

Ekzerco: Dum du monatoj la krimulo estis sercxata, sed li scipovis tiel bone kasxi sin, ke ecx nun ankoraux li estas sercxata, kaj eble ankaux post pliaj du monatoj li estos ankoraux sercxata.

62. -ita, -ito.

-it- indikas, ke la ago estas jam finita, ne plu dauxras: La mangxita kuko estas jam en la stomako. Farita laboro = preta laboro. Presita libro = libro, kies presadon oni jam finis. Korektitaj eraroj. Irita vojo = vojo, kiun ni jam iris kaj kiu estas jam malantaux ni. Venkito estas tiu, kiun oni venkis, dum la venkiNto mem venkis iun. Mortigito estas tiu, kiun oni mortigis, sed mortigiNto mortigis iun alian homon; mortigisto estas tiu, kies profesio estas mortigi.

Ekzerco: Li timis, ke baldaux lia mono estos elcxerpita, sed tute subite li ricevis grandan sumon kaj sekve ecx nun ankoraux lia mono ne estas elcxerpita. Li diris, ke foje estis tempo, kiam lia mono estis jam preskaux elcxerpita.

Rimarko 1: Pro influo de la naciaj lingvoj, kiuj ne havas at-participon kaj anstataux gxi ofte uzas it-formojn, multaj estas tentataj ankaux en Esperanto trouzi la it-formojn je konto de la at-formoj. Oni devas do bone atenti tion kaj uzi cxiam tiun formon, kiu respondas al la logika senco de la esprimo, sed ne blinde imiti la naciajn lingvojn! Tute ne estas egale, cxu oni diras li estas nomita Petro aux li estas nomata Petro. La unua frazo kun nomita signifas, ke oni pli frue nomadis lin Petro, sed nun ne plu faras tion, aux ke oni jxus donis al li la nomon Petro. Sed li estas nomAta Petro signifas, ke lia nomo estas Petro kaj ke oni cxiam nomas lin tiel. Same konIta fakto signifas fakton, kiun oni iam konis, sed nun ne plu konas. Fakto, kiun oni nun konas, estas konAta fakto.

Rimarko 2: La verbo okupi havas du nuancojn: 1) preni en posedon kaj 2) okupi sin pri io, havi okupon, laboron, oficon. De tiuj nuancoj dependas ankaux la uzado gxiaj at- kaj it-formoj: Tiu cxi loko estas jam okupIta = oni jam prenis gxin en posedon. La urbo estas okupita de la malamiko = la malamiko jam prenis gxin en posedon. La urbo estas okupAta de la malamiko = gxia submetado ne estas ankoraux finita. Mi estas tre okupita = mi tute ne havas liberan tempon. Mi estas okupIta per (pri) Esperanto = por aliaj aferoj al mi ne restas tempo. Li estas okupAta en la vendejo de sia patro = li laboras, havas okupon en la vendejo de la patro. Nuntempe mi estas okupAta pri la verkado de tiu cxi libro = mi verkas tiun cxi libron, sed faras ankaux aliajn laborojn.

63. -ota, -oto.

-ot- indikas, ke la ago ankoraux ne komencigxis: Konstruota domo = domo, kiun oni intencas konstrui. Farota laboro = laboro, kiun oni ankoraux ne komencis. Vizitotaj lokoj = lokoj, kiujn oni intencas viziti. Elektoto = iu, kiun oni intencas elekti (sed elektito = iu, kiun oni jam elektis). Mortpafoto = iu, kiu estis difinita por morti per pafado (sed mortopafoNto = iu, kiu estas difinita por mortpafi iun alian).

Ekzerco: Jam lastjare la vojo estis riparota, sed la koncerna oficejo funkcias tiel malrapide, ke ecx nun oni ankoraux ne komencis la laboron kaj cxiam ankoraux la vojo estas riparota. Trovigxas homoj, kiuj timas, ke ecx la venontan jaron la vojo ne estos riparita, sed cxiam ankoraux riparota.

Rimarko: -ota per si mem ne enhavas la ideon «devi», kiun esprimas la sufikso -enda (= devas esti -ata): Farota laboro estas laboro, kiun oni intencas fari, kiun oni ankoraux ne komencis, sed farenda laboro estas laboro, kiun oni devas fari. En la praktika lingvouzo la diferenco tamen ne estas granda kaj ofte oni povas uzi -ota anstataux -enda.

64. Mallongigado de frazoj.

  1. -ata, -ita, -ota.

    En § 38 ni havis la frazon Jen estas la viro, kiuN mi helpos, pri kiu ni diris, ke gxi ne estas mallongigebla per aktiva participo. Sed en tiaj okazoj oni povas per pasivaj participoj en gracia maniero mallongigi la frazojn: Jen estas la viro, helpota de mi. Sekve helpota de mi signifas kiuN mi helpos. Analogie helpata de mi signifas kiuN mi helpas kaj helpita de mi -- kiuN mi helpis.

    Ekzemploj: Oni revenis al la loko, kiuN oni forlasis antaux nelonge = Oni revenis al la loko, forlasita antaux nelonge. La teatrajxo, kiuN oni nuntempe prezentas en la Granda Teatro, havas grandan sukceson = La teatrajxo, nuntempe prezentata en la Granda Teatro, havas grandan sukceson. Li rakontis anekdotojN, kiujN oni auxdis jam multfoje. = Li rakontis anekdotojN, auxditajN jam multfoje. La knabino difektis la pupoN, kiuN oni jxus donacis al sxi = La knabino difektis la pupoN, jxus donacitaN al sxi.

    Atentu, ke la pasiva participo, same kiel la aktiva, havas la saman kazon kaj nombron kiel la substantivo, al kiu gxi rilatas.

  2. -ate, -ite, -ote.
    1. Ni diras: La aero estas varmA, sed: Estas varmE, cxar kiam la frazo ne havas subjekton, la predikata suplemento devas havi adverban finajxon (vidu § 57, c) Same estas pri la pasivaj participoj: Tio estas konatA. Estas konatE.

      Ekzerco: Estas konatE, ke Esperanto estas facila kaj praktika lingvo. En la artikolo estas skribitE, ke fine oni trovis rimedon kontraux kancero. Kiel diritE, mi ne povas prunti al vi monon, cxar mi mem ne havas.

    2. Anstataux Post kiam oni purigis la auxtomobilon, gxi aspektis tute nova, oni povas pli mallonge diri: Purigite auxtomobilo aspektis tute nova. La procedo cxe tiaj mallongigoj estas la sama kiel cxe la aktivaj participoj (§§ 39, 40, 41), nur la senco estas nun pasiva. Purigate respondas al dum oni purigas (aux purigis) kaj purigote = antaux ol oni purigos (aux purigis).

      Ekzemploj: Lavote la manoj estas malpuraj, lavate ili estas malsekaj, lavite ili estas puraj. Dresote la leono estis tute sovagxa kaj furioza, dresate gxi farigxis pli kaj pli kvieta, dresite gxi estis milda kiel kato.

Tasko 11.

(Alskribu la mankantajn finajxojn!):

Letero de barono Münchhausen.

Estas gxenerale kon...., ke dum mia aventura vivo mi estas travojagx.... la tutan civiliz.... kaj neciviliz.... mondon. Sed kvankam mi estas lern.... multajn lingvojn kaj entute estas homo alte instru...., tamen en multaj landoj mi nek povis ion kompreni, kiam mi estis alparol.... en la loka lingvo, nekon.... por mi, nek mi mem sukcesis igi min kompren.... Tial mi ofte estis devig.... uzi la helpon de ridindaj gestoj kaj grimacoj, neniel respond.... al mia natura digno.

Estas do kompreneble, ke leg.... en kelkaj gazetoj pri la vasta uz....eco de la angla lingvo, mi tuj farigxis konvink..., ke per tiu lingvo, parol.... kaj kompren.... en la tuta mondo, miaj malagrablajxoj estos fin.... por cxiam. Sed lern.... la nom.... lingvon dum tri jaroj kaj uz.... gxin dum miaj gloraj vojagxoj en la diversaj landoj, mi estis cxie akcept.... kaj trakt.... kiel anglo, kaj tio cxiam profunde dolorigis mian sinceran germanan koron. Krom tio mi havis ankaux tiun maldolcxan sperton, ke en la plej multaj Euxropaj landoj mi trovis angle parol... preskaux nur inter la pordistoj de luksaj hoteloj kaj ke en Ameriko kaj kelkloke ecx en Anglujo mem la lingvo estis parol.... en tute alia maniero ol mi estis lern.... gxin cxe mia instruisto. Ofte mi sukcesis kompreni nenion kaj same ofte mi estis kasxe pririd.... pro mia «jxargono».

Pro tio, auxd.... pri la nacie neuxtrala kaj matematike simpla kaj regula Esperanto, mi tuj estis kapt.... de tiu granda kaj nobla ideo, sav.... la homaron el la lingva Babelo. Ellern.... dum kelkaj semajnoj tiun est.... duan lingvon de cxiu kulturhomo, mi jam kun granda sukceso uzas gxin dum miaj vojagxoj, cxie renkont.... helpemajn esperantistojn. Bedauxrinde multaj homoj estas ankoraux katen.... de la kon.... homa konservativeco kaj antauxjugxemo kaj ne komprenas ankoraux la grandan rolon, lud.... de la facila kaj neuxtrala helplingvo. Sed la saman sorton havis ja ankaux cxiuj aliaj novaj ideoj kaj eltrovajxoj!

65. Posedo (genitivo).

Posedo estas esprimata per la prepozicio de, kiu estas lokigata cxiam antaux tiu substantivo, kiu indikas la posedanton: Floro havas odoron -- la odoro de la floro. La patro havas cxapon -- la cxapo de la patro. La kreto havas blankan koloron -- la koloro de la kreto estas blanka. Li havas filon -- la filo de li. Instruisto de Esperanto.

La personaj pronomoj (mi, vi k. t. p.) estas tre malofte uzataj kun de por esprimi posedon, sed preskaux cxiam oni adjektivigas ilin, t.e. per la finajxo -a oni devenigas el ili posedajn pronomojn (mia, via k.t.p.). Do ne «la filo de li», kiu formo estas tre malofte uzata, sed lia filo. Kio estas via nomo? Mia nomo estas Frederiko. Sxia cxapelo estas moderna. Nia lingvo estas jam tre disvastigita. Cxu vi vidis iliajn novajn vestojn?

Entute oni povas ofte anstataux de uzi adjektivan formon: Domo de patro -- patra domo. Skatolo de cigaredoj -- cigareda skatolo. Pordo de gxardeno -- gxardena pordo. Per tio la nuanco de posedo tamen malfortigxas kaj la kvalito estas pli akcentata. En la esprimoj la stilo de Zamenhof kaj Zamenhofa stilo (= stilo, kiu estas simila al tiu de Z.) la diferenco estas jam tre granda. Sekve ne cxiam oni povas anstatauxigi de per adjektivo! Anstataux de oni povas ofte uzi ankaux kunmetitan vorton, cxe kio la vortordo inversigxas: Pordo de domo -- doma pordo -- dompordo. Limo de lando -- landa limo -- landlimo.

La serio ia, kia, tia, cxia, nenia indikas nur econ, ne posedon. Por la lasta celo ni havas la vortojn ies, kies, ties, cxies, nenies, anstataux kiuj oni povas en esceptaj okazoj uzi ankaux formojn kun de: ies = de iu, de io, k.t.p. Kies skribmasxinon vi uzas? Mi uzas mian propran skribmasxinon. Al la personaj pronomoj oni neniam povas doni la finajxon -es kvankam pro analogio oni kelkfoje estas tentata tion fari (kies -- mies). Do ne «mies» sed miA!


09

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99