02

Dua leciono

12. Nedifina artikolo.

Nedifina artikolo en Esperanto ne ekzistas. Jam per si mem la vortoj estas nedifinitaj: lampo = iu lampo, tablo = iu tablo, k.t.p.

Kelkfoje tamen unu estas uzata kiel nedifina artikolo («Unu vidvino havis du filinojn» cxe Zamenhof), sed tio ne estas imitinda, cxar unu kiel numeralo indikas ja nombron, kaj dirante unu vidvino oni asertas, ke ne temas pri du aux pli multaj vidvinoj, sed pri unu sola. La uzado de unu kiel nedifina artikolo povas kauxzi ecx miskomprenojn: se vi diros «mi havas unu bonan edzinon», oni eble opinios, ke vi havas kelkajn edzinojn, el kiuj nur unu estas bona. Sed ja ne tio estis la intenco! Diru tial tute simple mi havas bonan edzinon, cxar estas ja memkompreneble, ke vi havas unu edzinon, ne du.

Volante speciale akcenti nedifinitecon, oni uzas la nedifinan vorton iu: 'iu dana samideano skribis al mi', 'En iu gazeto mi trovis tre interesan artikolon'.

13. Difina artikolo.

A) La difina artikolo (la) estas uzata:

  1. Kiam temas pri io konata, difinita, por diferencigi gxin de cxiuj aliaj el la sama speco: Mi legas libron; la libro (= tiu libro, kiun mi legas) estas interesa. En la gxardeno (= konata, certa gxardeno) sub mia fenestro kreskas multaj floroj; la floroj (= tiuj floroj, kiuj kreskas sub mia fenestro) estas tre belaj. Mi sidas cxe la tablo (= certa, difinita tablo, mia tablo) kaj skribas. Li metis la manon (= sian manon) en la posxon (= sian posxon). La itala lingvo (= tiu lingvo, kiu estas gxenerale konata sub la nomo «itala») estas bela.

    Rimarko: Kiam kelkaj substantivoj sekvas unu la alian, ne estas necese ripeti la artikolon antaux cxiu el ili, sed suficxas, se gxin havas nur la unua: La libro, plumo kaj kajero kusxas sur la tablo. Sed pro klareco oni povas ja ankaux diri: la libro, la plumo kaj la kajero.

  2. Kiam parolante pri io aux iu oni gxeneraligas, t.e. pensas pri cxiuj el la sama speco: La homo (= cxiu homo) havas du piedojn. La sxuisto (= cxiu sxuisto) riparas sxuojn kaj botojn. Oni diras, ke la vero (= cxiu vero) cxiam venkas. -- Same en multnombro: La svedoj (= cxiuj svedoj) vivas en Svedlando. La birdoj (= cxiuj birdoj) havas du flugilojn.
  3. Kiam oni celas tuton de io: Donu al mi la kafon! (= la tutan, la priparolitan aux la montratan kafon)! La knabo mangxis la panon (= la tutan aux la priparolitan panon). Sed kiam temas pri parto de io, artikolo ne estas uzata: Donu al mi kafon (= iom da kafo)! Sur la stratoj iras homoj (= nedifinita nombro da homoj).
  4. Kutime antaux plej + adjektivo: Li estas la plej bona homo en la tuta mondo. -- Kelkfoje antaux plej + adverbo (Margareto kantas la plej bele el cxiuj), sed tio ne estas imitinda.

B) Artikolo ne estas uzata:

  1. Antaux propraj nomoj. Sekve neniam «la Kopenhago, la Euxropo, la Petro, la Esperanto», sed simple: Kopenhago, Euxropo, Petro, Esperanto. Kun la nomoj de riveroj kaj montoj kelkaj tamen uzas artikolon: la Danubo, la Alpoj. Sed tio estas evidente imitado de nacilingva kutimo.

    Artikolo ne estas uzata ankaux tiam, kiam antaux la propra nomo trovigxas iu titolo aux alia vorto, indikanta rangon aux profesion (sinjoro, sinjorino, frauxlino, doktoro, advokato, sxuisto, sxoforo k.t.p.): Cxu vi konas sinjorinon Isbrücker (ne «la s-inon Isbrücker»!). Esperanto estas kreita de D-ro Zamenhof (ne «de la D-ro Z.»!).

    Rimarko: Sed kiam antaux la propra nomo staras adjektivo, oni devas uzi artikolon: La bela Stockholm. La fama Julio Baghy. La facila Esperanto. La malnova Euxropo. La blua Danubo. Same: La urbo Stockholm. La rivero Volga. La monto Sinaj. Kaj ankaux: la Balta Maro, la Altaj Tatroj, la Granda Urso, k.t.p.

  2. Antaux la nomoj de la monatoj kaj semajnotagoj: La 6-an de novembro (ne «la novembro»!). Dimancxo (ne «la dimancxo»!) estas la plej bona tago de la semajno.
  3. Kiam oni gxenerale parolas pri la substancoj kaj sezonoj: Sxtalo estas fleksebla, sed sxtono ne estas fleksebla. Vitro estas rompebla kaj travidebla. Somero estas la plej varma kaj vintro estas la plej malvarma sezono. Sed oni povas diri ankaux la somero, la vintro k.t.p.
  4. Kiam iu alia difina vorto (tiu, mia, via k.t.p.) estas uzata: Tiu cxambro (ne «la tiu» aux «tiu la cxambro») estas bela. Mia patro (ne «la mia patro») estas maljuna.
  5. Kutime en librotitoloj: Cxehxoslovaka antologio. Bela Joe. Krimo kaj puno. Stranga Heredajxo. Tamen ofte artikolo estas uzata: La Ora Sxtuparo. La viro el Francujo. La junulino el Stormyr.

Kun la nomoj de organizoj k.s. oni kelkfoje uzas artikolon (la Ligo de Nacioj), sed tio sxajnas deveni de la influo de naciaj lingvoj kaj estas pli logike uzi ilin kiel proprajn nomojn sen artikolo.

Rimarko: La artikolo ne estas superflua balasto, kiel eble opinias slavoj kaj aliaj, en kies gepatra lingvo gxi mankas, sed gxi estas nepre necesa por la klareco kaj precizeco de la esprimoj, al kiuj gxia uzo aux neuzo donas ofte tute alian sencon.

14. Malfelicxa komercisto.

(Atentu la uzadon de la artikolo!)

Juna homo (= iu juna homo), kiu ne havis laboron (= ian laboron) en sia urbo, veturis al Londono por sercxi helpon (= ian helpon) cxe sia parenco. La parenco (= tiu parenco, cxe kiu la junulo sercxis helpon) donis al li kelkajn cxapelojn kaj konsilis al li stari sur la strato (= strato en Londono, do certagrade difinita strato) kaj vendi ilin. Gxoja, ke nun li povos iom perlabori, la junulo (= tiu junulo, pri kiu ni parolas) prenis la cxapelojn (= tiujn cxapelojn, kiujn la parenco donis al li) kaj iris kun ili al homplena strato (= iu homplena strato) kaj ekstaris en oportuna anguleto (= iu oportuna anguleto).

En la vespero (= en la sama vespero) li revenis al la parenco, kaj tiu demandis: «Nu, cxu vi multe vendis?» -- «Ha», malgaje respondis la junulo, «ecx unu cxapelon mi ne vendis» -- «Kial? Cxu vi al neniu proponis? Kion do vi faris dum la tuta tago?» -- «Mi tenis la cxapelojn bone kasxite en la korbo (= en tiu korbo, kiun li kunhavis), por ke la polvo (= polvo gxenerale, aux la polvo de la strato) ne difektu ilin. Sed en la dauxro (temas pri la dauxro de la tago) de la tuta tago mi ne havis okazon (= ian okazon) proponi ilin al iu, cxar cxiuj homoj, kiuj preteriris sur la strato (= sur tiu strato, kie la junulo staris), jam havis cxapelon (= ian cxapelon) sur la kapo (= sia kapo).»

Tasko 2.

(Alskribu artikolon tie, kie gxi estas necesa.)

Bifsteko kun fungoj

Angla   komercisto   kun   nomo   John   Bull   vojagxis   dum
libertempo   en   Hispanujo.   Sed   cxar   li   ne   scipovis 
hispanan   lingvon,   li   ne   povis   paroli   kun   hispanoj,
kaj   tial   li   ofte   havis   malagrablajxojn.

En   Sevilla   li   iris   en   restoracion   kaj   mendis  sian
plej   sxatatan   mangxajxon   --   bifstekon   kun fungoj.   Sed
kelnero   ne   komprenis   lin.   Tiam   anglo   ekhavis   bonan
ideon:   li   prenis   paperon   kaj   krajonon,   desegnis   sur
papero   belan   bovon   kaj   fungon   kaj   triumfe   transdonis
gxin   al   kelnero.   Kelnero   rigardis   desegnajxon,   tuj
komprenis   deziron   de   anglo   kaj   foriris   por   plenumi
gxin.

Sed   dum   longa   tempo   li   ne   revenis.   Anglo   atendis
kaj   atendis,   lia   stomako   grumblis   kaj   li   estis
kolera   kaj   malfelicxa.   Fine   venis   kelnero,  sxvitante
kaj   peze   spirante,   kaj   kun   triumfa   rideto   sur
vizagxo   li   transdonis   al   anglo  --  cxu   bongustan
bifstekon   kun   fungoj?  tute   ne!  --  bileton   al
bovbatalo  kaj   grandan   pluvombrelon.

Anglo   rigardis   malfelicxe   bileton   kaj   pluvombrelon,
ekkomprenis   grandan   valoron   de   internacia   lingvo,
kaj   kiam   li   revenis   hejmen   al   Anglujo,   li   tuj
acxetis   al   si   Esperantan   lernolibron.

15. Akuzativo
aux
la arto ekstermi ratojn.

Tiun cxi arton mi lernis en Kiruna trans la polusa cirklo, kiam mi gvidis tie Esperantajn kursojn. La infanoj instruis gxin al mi, kaj gxi estas tre simpla kaj facila -- per la Esperanta akuzativo aux «la grava litero: N».

Certe vi komprenas la frazon

La kato mangxas la rato.

Sed mi ne komprenas gxin! Cxar gxi ne montras, kiu mangxas, cxu la kato aux la rato; kiu estas mangxata, cxu la rato aux la kato. Tio nenion diras, ke ni komencas la frazon per la kato, cxar en Esperanto la vortordo estas libera kaj ne influas la sencon de la frazo. La frazoj

La kato estas besto.
Besto estas la kato.
Estas besto la kato.
La kato besto estas.
Besto la kato estas.
Estas la kato besto.

estas tute samsencaj, kvankam ilia vortordo ne estas egala.

/*«Estas la kato besto?» ne impresas kiel demando. Cxiuj demandoj devas komencigxi per iu DEMANDA VORTO (kiu? kio? cxu? k.t.p.), cxe kio la vortordo ne sxangxigxas. Do ne «Estas la kato besto?», sed Cxu la kato estas besto?*/

Tial ankaux

La kato mangxas la rato
kaj
La rato mangxas la kato
devas havi egalan sencon. Tio farigxas ebla per «la litero n», kiu montras la celon de la ago, al kiu aux kio la ago estas direktita.

Sekve:

La kato mangxas la ratoN.
La ratoN mangxas la kato.

Nun ni klare vidas, ke ili estas vere samsencaj, kvankam unu komencigxas tie, kie la alia finigxas. En ambaux frazoj la kato estas tiu, kiu mangxas, kaj la rato estas mangxata (dank' al Dio!). La kato plenumas la agon, dum la rato estas la celo, la objekto de tiu ago. Al la rato la ago estas direktita, kaj tion montras la litero n.

Ni signu tion per sagoj:

        ------------------>
     La kato mangxas la ratoN.
     La ratoN mangxas la kato.
        <------------------

En tiuj lingvoj, kie akuzativo ne ekzistas kaj kie la vortordo pro tio ne estas libera, la dua frazo (la raton mangxas la kato) devas esti tradukata kun la sama vortordo kiel la unua (la kato mangxas la raton). Por tamen konservi la inversan vortordon, oni aux pasivigas la verbon (la rato estas mangxata de la kato) aux uzas cxirkauxskribon (la rato estas tiu, kiun la kato mangxas). Tio montras, kian simplecon, flekseblecon kaj klarecon de esprimoj la akuzativo ebligas kaj ke gxi estas grava avantagxo de Esperanto.

Por ke la mangxanto kaj mangxato intersxangxu siajn rolojn, oni nur bezonas sxangxi la lokon de n:

La katoN mangxas la rato.
La rato mangxas la katoN.

Tiamaniere mi klarigis la akuzativon al la infanoj en Kiruna, kaj poste mi kontrolis, cxu ili komprenas la aferon.

Ili respondis jene: «Se oni metas la literon n al la rato, tiam la kato mangxas kaj la rato estas mangxata; se oni metas gxin al la kato, tiam la rato mangxas kaj la kato estas mangxata».

Se do vi volas ekstermi la ratojn en via domo, pendigu belan n sur ilia vosto, tiam la kato venos kaj formangxos ilin cxiujn. Sed ne faru eraron kaj ne metu n sur la voston de la kato, cxar tiam la ratoj venos kaj formangxos vian belan katon!

16. Subjekto kaj objekto.

Cxiu vorto en la frazo havas sian specialan taskon, same kiel cxiu parto de la auxtomobilo. La cxefan rolon ludas la verbo (motoro), cxirkaux kiu grupigxas la ceteraj partoj de la frazo -- subjekto, objekto kaj aliaj. Subjekto estas estajxo aux objekto, kiu agas, kiu faras tion, kion la verbo esprimas, la objekto (aux rekta komplemento) indikas tiun aux tion, kiu estas la celo de la ago, al kiu la ago estas direktita. Se ekz. kato mangxas raton, la kato estas la aganto (subjekto), dum la rato estas la celo (objekto) de la ago »mangxi«.

Atentu bone tiun cxi gravan regulon:

Subjekto havas neniam la finajxon n, dum objekto cxiam havas gxin.

Ekzemploj: (subjekto diklitere, objekto klinlitere):
Knabo batas hundoN. Urso sxatas mieloN. Leono havas fortajN dentojN. Sxi skribis multajN leterojN. Mi amas sxiN. Li ne komprenas tioN.

La normala vortordo estas: subjekto + verbo -- objekto (Mi amas vin). Sed la ordo de la vortoj povas esti ankaux tute mala, kiel ni jam vidis (la raton mangxas la kato). Gxuste en tiaj okazoj oni devas esti speciale atentema kaj nepre elsercxi la subjekton kaj objekton!

Ekzemploj: (subjekto diklitere, objekto klinlitere):
CxokoladoN mangxas la knabino (= Tio estas cxokolado, kion la knabino mangxas). HundoN batas la knabo (= Tio estas hundo, kiun la knabo batas). MultajN leterojN sxi skribis hodiaux. LiN amas sxi. TioN mi ne komprenas.

Tiel subjekto kiel objekto povas konsisti el nur unu vorto ('Knabo trinkas akvon') aux el tuta grupo da vortoj. Cxiuj objektvortoj devas havi la finajxon n, ne sole unu el ili: Multaj diverslandaj esperantistoj vizitis la grandaN EsperantaN kongresoN en Stockholm.

Tasko 3.

(Korektu tiujn cxi frazojn, substreku la verbojn kaj signu la subjekton kaj objekton per sago -- la pinto de la sago montru al la objekto, la vosto al la subjekto):

Mia  frato  lernas  Esperanto . La  frauxlino  skribas
letero . Cxu  vi  konas  sxi ? Sxia  patro  havas  du
grandaj  domoj . Kial  vi  ne  salutis  li  ?  Cxar  mi
ne  vidis  li . Kafo  mi  ne  deziras, sed  mi  petas
lakto . Kio  diris  la  knabo ? Tio  sxi  neis . Mi
tute  ne  kredas,  kio  sxi  diras.  Prenu  krajono
kaj  skribu  mallonga  rakonto ! Mi  li  vidis,  sed
li  mi  ne  vidis.  Cxu  vi  komprenis  tio , kio  mi
diris?

02

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99