11 |
1. Tempo: Anstataux dum (la) nokto(j), en (la) mateno(j) oni uzas kutime la pli mallongajn noktE kaj matenE: Nokte ni dormas kaj tage ni laboras. Same: vesperE, dimancxE (= dum dimancxo, en dimancxo), lundE, monatE (= en monato, dum monato), jarE, k.t.p. Tiuj cxi adverboj respondas al la demando kiam? Krom la derivitaj adverboj ekzistas tuta serio da originaj adverboj kun la (pseuxdo)finajxo -aux: hieraux, hodiaux, morgaux, baldaux, k.t.p. (Ankaux parto de la prepozicioj havas la finajxon -aux: antaux, cxirkaux, kontraux, anstataux, laux, malgraux.)
2. Mezuro: Tiuj cxi adverboj respondas al la demando kiom? La dikulo mangxas tro multE. Hodiaux mi skribis nur malmultE. Mi devis longE atendi vin. Tien cxi apartenas ankaux la serio iom, tiom, cxiom, neniom, kiom, dum la serio iam, tiam, cxiam, neniam, kiam estas adverboj de tempo.
Sabate matene maljuna fisxisto (fisxkaptisto) kun sia filo kaptis fisxojn surmare. Cxar la fisxistoj neniam sxatas multe babili, ankaux niaj herooj laboris silente kiel fisxoj. Nur tagmeze, kiam kelkaj nubetoj aperis cxe la horizonto, la filo diris al la patro: «Sxajnas al mi, ke baldaux pluvos». La patro rigardis supren, sed li respondis nenion.
Tiel pasis la tuta tago. Dimancxe ili ripozis, sed silentis kiel kutime. Lunde ili denove fisxkaptis, sed same senparole kiel antauxe. Pasis ankaux mardo, merkredo, jxauxdo kaj vendredo. Nur vendrede vespere, kiam jam vere pluvis, la patro visxis permane la frunton kaj respondis al la filo: «Jes, vi pravas».
Kiel jam dirite (§ 45), cxiuj prepozicioj havas firman sencon kaj oni ne povas ilin uzi en alia senco ol ili origine havas. Sed kelkfoje okazas, ke la senco de la frazo ne montras klare, kiun prepozicion oni devas elekti, aux neniu el la prepozicioj tauxgas por tiu celo. En tia okazo la naciaj lingvoj uzas kiun ajn prepozicion (en figura senco), fiksitan de la tradicioj. D-ro Zamenhof solvis tiun cxi problemon per enkonduko de la gxenerala prepozicio je, kiu ne havas firman sencon kaj estas uzebla en cxiuj dubaj okazoj.
Ekzemploj: Cxu vi kredas je Dio (= ke Dio ekzistas)? Neniu alia prepozicio tauxgas en tiu cxi okazo. Kredas al Dio kaj kredas Dion (= kredas, kion Dio diris) havas ja alian sencon. Same la esprimoj fidas lin, fidas al li kaj fidas je li ne estas egalaj: Mi fidas lin (= fidas al li), cxar li estas honesta homo. Mi fidas je li, ke li ne lasos min en embaraso. Sed ne trouzu je kaj apliku gxin nur en okazo de vera bezono! Tiuj okazoj ne estas multaj.
Li esperis je sia bonsxanco (t. e. ke la bonsxanco ne trompos lin). Mi sopiras je (ankaux pri kaj al) mia hejmlando. Li estas tiel (ankaux tiom) komika, ke cxiuj ridas je (ankaux pri kaj al) li. Georgo edzigxis je (aux al) Margareto. Sed ne «kun Margareto», cxar Georgo sola edzigxis, dum Margareto edzinigxis, ne edzigxis.
Je estas uzata ankaux kun la vortoj plena, malplena, ricxa, abunda: La vojo estas plena je sxtonoj (= plena de sxtonoj, sxtonplena). Svedlando estas ricxa je arbaroj (= ricxa de arbaroj, arbarricxa). La libro abundas je preseraroj (= abundas de preseraroj).
Por indiki la horon, kiam oni faras ion aux io okazas, estas senescepte uzata je: Hieraux mi ellitigxis je la sepa (horo). La tagmangxo estas ordinare je la tria. Sed kompreneble responde al la demando kioma horo (estas nun)? gxi ne estas uzata: Nun estas la kvina (horo).
En § 17 ni havis kelkajn netransitivajn verbojn kun akuzativobjekto, kvankam lauxregule ili ne devus gxin havi: Cxiu iru siaN vojoN! Tiel li vivis siaN tutaN vivoN k.t.p. Fakte tie cxi tamen ne temas pri akuzativ-objekto, sed pri mallongigitaj frazoj: cxiu iru laux sia vojo kaj Tiel li vivis dum sia tuta vivo. Tiuj frazpartoj, kiuj tie cxi havas la finajxon -n, estas do fakte adverbialoj! Pro la bonega kaj praktika regulo, ke je bezono oni povas prepozicion anstatauxigi per akuzativo, ili havas la finajxon -n. Tial la adverbialoj havas la formon de akuzativ-objekto, per kio malpligrandigxas ankaux la diferenco inter la transitivaj kaj netransitivaj verboj, gxis tia grado, ke kelkaj netransitivaj verboj povas havi ecx pasivan participon: La tuta vojo estas jam irita. Lia vivo estas jam vivita.
Laux la sama regulo oni povas anstataux sopiras je sxi, ridas pri (aux je) li, placxas al mi, apartenas al ili, sxajnas al mi diri ankaux sopiras sxin, ridas lin, placxas min, apartenas ilin, sxajnas min. Tamen la prepoziciaj formoj estas kutime preferindaj, cxar ili estas pli simplaj kaj klaraj.
Jam pli ofte oni povas anstataux pardonu al mi, mi dankas al vi, li demandis al si, infanoj demandas pri cxio, li instruos al ni, li instruas pri geografio diri pardonu miN, mi dankas viN, li demandis sxiN, infanoj demandas tioN, li instruos niN, li instruas geografioN. Sed cxiam oni devas eviti duoblan akuzativon! Oni ne povas do diri «pardonu min mian eraron», «li demandis sxin tion», «li instruos nin geografion», «donu min», cxar tio havus tute alian sencon. Komparu frazojn Donu al mi akvoN kaj Donu miN al akvo.
Laux la supra regulo, ke prepozicio povas esti anstatauxigata per akuzativo, okazas ankaux la sekvantaj mallongigoj: Mi promenis dum longa tempo = Mi promenis longaN tempoN. Sxi ploris dum tagoj kaj noktoj = Sxi ploris tagojN kaj noktojN (aux tagE kaj noktE). Li dormis dum sep horoj = Li dormis sep horojN. Sxi funebris dum tri jaroj = Sxi funebris tri jarojn. En iu bela tago mi renkontis sxin = IuN belaN tagoN mi renkontis sxin. Dum (en) la pasinta somero mi biciklis multe = La pasintaN someroN mi biciklis multe. D-ro Zamenhof naskigxis en (je) la dekkvina de Decembro 1859 = D-ro Z. naskigxis la dek kvinaN de Decembro 1859.
En la sama maniero estas indikata la dato en la leteroj: Moravska Ostrava, la triaN (3-aN) de Januaro 1937.
Tiuj cxi akuzativoj kompreneble estas ne objektoj, sed adverbialoj. Tial oni povas anstatauxigi ilin per adverboj: Sxi ploris tage kaj nokte. Mi promenis longtempe (= longan tempon). Mi ofte banis min pasintsomere (= la pasintan someron). Sed memkompreneble oni ne povas diri «iu-beltage» anst. iun belan tagon kaj ankaux ne «sephore» anst. sep horojn.
Rimarko: Tia frazo kiel «Sep jarojn estas longa tempo» estas erara, cxar sep jaroj en tiu cxi okazo estas ne adverbialo, sed subjekto, kaj la subjekto ja neniam povas havi la finajxon -n. Do: Sep jaroj estas longa tempo. Ankaux «longan tempon» ne estus gxusta, cxar gxi estas ja predikata suplemento, kiu ankaux neniam povas esti akuzativa.
Akuzativo estas uzata anst. prepozicio ankaux por indiki mezuron: La monto estas du mil metrojN (= je 2000 metroj) alta. La rivero estas ducent kilometrojN longa. Li estas tri jarojN (= je tri jaroj) pli agxa ol lia frato. La valizo estis dek kvin kilogramojN peza.
La esprimoj 2000 metrojN k.t.p. estas ne objektoj, sed adverbialoj, kaj ili tute ne rilatas al la verbo esti, sed al la vortoj alta, longa, agxa, peza: 2000 metrojn alta, 15 kilogramojn peza. Oni povas diri ankaux: alta 2000 metrojn, longa 5 kilometrojn, k.t.p.
Rimarko: La frazo «Mia agxo estas 32 jarojn» estas erara, cxar 32 jaroj estas ne adverbialo, sed predikata suplemento. Tial: Mia agxo estas 32 jaroj. Same: Kvin frankoj kusxas sur la tablo. Ne «kvin frankojn», cxar gxi estas subjekto.
Akuzativo estas uzata en jenaj okazoj:
En cxiuj aliaj okazoj estas uzata nominativo. Atentu speciale la subjekton, predikatan suplementon kaj la prepoziciajn formojn!
Post kiel oni povas lauxbezone uzi nominativon aux akuzativon, depende de tio, kion oni volas esprimi:
Mi sxatas lin kiel homo (kiel homo rilatas al la subjekto mi). Mi sxatas lin kiel homoN (kiel homoN rilatas al la objekto lin). S-o Verdo lauxdis lin kiel prezidanto (= s-o Verdo estas prezidanto). S-o Verdo lauxdis lin kiel prezidantoN (= ne s-o Verdo estas prezidanto, sed tiu «li», kiun li lauxdis). La kolonelo riprocxis lin kiel oficiro (= la kolonelo riprocxis lin en oficira maniero, en sia rolo de oficiro). La kolonelo riprocxis lin kiel oficiroN (= la kolonelo riprocxis lin en lia rolo de oficiro). Do la senco varias laux tio, cxu ni uzas nominativon aux akuzativon.
Same ankaux kun la prepozicioj anstataux kaj krom oni uzas kaj nominativon kaj akuzativon, depende de tio, cxu ili rilatas al subjekto aux objekto. En la lasta okazo temas fakte pri mallongigita frazo, kie la akuzativa formo estas objekto de la eliminita verbo.
Anstataux la knabo la patrino batis la hundon (t. e. ne la knabo, sed la patrino batis la hundon). Anstataux la knaboN la patrino batis la hundon (= anstataux bati la knabon la patrino batis la hundon, t.e. la patrino batis ne la knabon, sed la hundon). KnaboN estas tie cxi rekta objekto de la subkomprenata verbo bati, kaj tial havas la finajxon -n. Li vizitis la onklon anstataux la onklino (la onklino ne povis viziti la onklon, tial li faris tion). Li vizitis la onklon anstataux (viziti) la onklinoN (t.e. li iris ne al la onklino, sed al la onklo). Hodiaux li laboris anstataux sia amiko. Anstataux (trinki) kafoN, ni trinkis bieron. En la lasta frazo oni povas diri ankaux anstataux kafo, cxar ia miskompreno ja okazi ne povas.
Krom Karlo (ankaux) mi vizitis kinon (t.e. Karlo vizitis kinon kaj ankaux mi faris tion). Krom KarloN mi vizitis kinon (= mi vizitis kaj Karlon kaj kinon). Krom la knabo (ankaux) la patrino batis la hundon (ili ambaux batis). Krom la knaboN la patrino batis (ankaux) la hundon (= sxi batis kaj la knabon kaj la hundon).
Ankaux tie cxi KarloN kaj knaboN estas fakte objektoj de eliminita verbo: Krom viziti KarloN mi vizitis kinon. Krom bati la knaboN la patrino batis ankaux la hundon. Krom lerni EsperantoN sxi lernas ankaux la italan lingvon. Sed en la lasta frazo oni povas diri ankaux simple krom Esperanto, cxar ia miskompreno ja tamen okazi ne povas.
Rimarko: Krom havas ankaux alian sencon, tute malan al la supra: Krom fakturoj mi legas cxion (= mi legas cxion, escepte fakturojn). Mi vizitis cxiujn nordajn landojn krom Danujo (t.e. nur en Danujo mi ne estis).
(Alskribu la finajxon -n, kie gxi estas necesa!)
La lasta jaro miaj instruistoj metis en mia kapo tro multe da gramatikaj reguloj kaj tial mi sentis mi preskaux malsana . Mi vizitis fama kuracisto , kiu malkasxis al mi la grava sekreto de la sano , dirante al mi : vi devas forgesi cxio , kio vi lernis. Plena de gxojo pro tiu sagxa konsilo , mi decidis fari longa vojagxo tra la plej bela lando de la mondo : mia patrolando .
Kun kelke da bonaj kamaradoj la tridek-unua de Junio mi forveturis per rapida vagonaro al la vilagxo Katvosto , kie estas la moderna kastelo de la mezepoka kavaliro Fortbrak . La vagonaro tuta horo kuris preter urboj kaj arbaroj kaj poste dudek minutoj inter senarbaj rokoj .
La kastelo kusxas tri kilometroj ekster la vilagxo . Kun batantaj koroj ni eniris inter la malnovaj muroj de la kastelo , de kie blovetis la vento de la historio . Irinte tra malvastaj koridoroj kaj krutaj sxtuparoj , ni atingis la granda salono . En tiu impona cxambrego , kiu oni iam uzis por festenoj , staras granda sxranko . Gxi estas 9 metroj alta , 7 metroj largxa kaj 837 kilogramoj peza . La gardisto de la kastelo rakontis , ke malantaux la sxrankego en la muro estas sekreta pordo , tra kiu kavaliro Fortbrak kun sia juna edzino forkuris por savi sia vivo de la malamikoj , kiam li estis 99 jaroj agxa . Li estis tiom forta , ke li povis per unu sola fingro formovi la sxranko .
Kontraux la sxranko sur la muro pendis portreto de la kavaliro , pentrita laux malnova foto . Mi enrigardis malantaux la portreto por vidi la dua sekreta pordo , sed mi vidis nur araneaj retoj kun sekaj kadavroj de musxoj , kiuj ne sukcesis savi sia vivo .
Apud la salono estas la dormocxambro . Kiam ni eniris , cxarma museto saltis de la tablo kaj kuris sub la lito , cxar sub la mebloj estas la sekretaj pordoj de la musoj . La gardisto klinis si kaj prenis de sub la lito grava historia objekto : la pantofloj de kavaliro Fortbrak . Ni rigardis ili kun admiro kaj respekto .
Krom la salono kaj dormcxambro ni rigardis ankoraux kvar cxambroj , sed anstataux la turo , kiu estas proksimume 84.693 milimetroj alta , ni vizitis la kelo , kiu ne havas fenestro . Tie mi metis mia vizitkarto sur la pordo . Post tio ni revojagxis hejme , cxar ni ne havis plu mono kaj tempo . Hejme mi sentis mi denove sana kaj fresxa , kaj tuj mi decidis , ke la venonta somero mi dauxrigos mia interesa kaj agrabla vojagxo .
*
La teksto de tiu cxi tasko apartenas al internacia Cseh-instituto de Esperanto, kun kies afabla permeso ni mallongigite represis gxin. La instituto (Riouwstraat 172, DEN HAAG, Nederlando) havas tutan serion da similaj taskoj pri diversaj gramatikaj detaloj, kaj ankaux en gxia gazeto «La Praktiko» ofte aperas utilaj kaj interesaj ekzercoj.
11 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |