19 |
La afiksa sistemo ne estas specialajxo de Esperanto. -- Ankaux la naciaj lingvoj uzas diversajn prefiksojn kaj sufiksojn. Tamen neniu alia lingvo havas tiel genie simplan, regulan kaj produktivan derivadon kiel Esperanto, kie cxiu prefikso kaj sufikso havas sian firme difinitan sencon kaj estas tute regule uzata. Dank' al tio cxiu iom lerta esperantisto povas facile kaj sen risko erari el malgranda nombro da radikoj devenigi senliman kvanton da novaj vortoj kun tute nova senco, per kiuj oni povas esprimi cxiujn nuancojn de la homa penso. Tial Esperanto estas unu el la plej nuancricxaj lingvoj, kvankam la provizo de gxiaj radikoj estas multoble pli malgranda ol en iu alia lingvo.
En la derivado partoprenas cxefe substantivoj, adjektivoj kaj verboj, ankaux prepozicioj kaj numeraloj, dum la konjunkcioj, interjekcioj kaj pronomoj neniam estas uzataj por tio. Cxe tio ne estas diferenco inter radikaj kaj devenigitaj substantivoj, adjektivoj kaj verboj. La sufiksoj aligxas rekte al la radiko kaj la necesa gramatika finajxo sekvas nur en la fino de la vorto.
Multaj afiksoj estas detale pritraktitaj jam en la antauxaj lecionoj.
Same kiel -ujo, -ingo, -ilo, -aro, -ero, -ejo k.a., ankaux -ajxo devenigas vortojn kun tute speciala kaj konstanta signifo: ne cxio, kio kreskas, estas kreskajxo, ne cxio tola estas tolajxo, k.t.p.
Atentu la diferencon inter vesto = la ago vesti, verko = la ago verki, kanto = la ago kanti kaj vestajxo = tio, per kio oni vestas sin, verkajxo = tio, kio estas verkita, kantajxo = tio, kio estas kantata. Sekve kun la finajxo -o verbaj radikoj indikas agon, kun la sufikso -ajxo ion konkretan, karakterizatan de la radiko. Sed tiu diferenco inter -o kaj -ajxo farigxas en la praktika lingvouzo cxiam pli malofta kaj preskaux cxiam oni diras: vesto anstataux vestajxo, verko anstataux verkajxo, kanto anstataux kantajxo, k.t.p. En multaj okazoj tiu -ajxo tamen ne estas evitebla: trinkajxo, kreskajxo, skribajxo, legajxo k.t.p.
Kiel montras la supraj ekzemploj, -um- estas uzata ankaux por verbigado de substantivoj kaj adjektivoj, kiam la sola verba finajxo por tio ne suficxas (vidu ankaux § 131): ne «okuli», sed okulumi, ne «aeri», sed aerumi, k.t.p.
Cxar ge- estas plurala prefikso, la vortoj kun gxi devas havi multnombran finajxon, sed kompreneble nur en la substantiva formo. Cxe plua derivado tiu -j forigxas: gepatra lingvo; geedza tragedio; ili geedzigxis.
Por bestoj ge- kutime ne estas uzata.
La nomoj de la bestoj estas kutime sekse neuxtralaj: cxevalo estas nek vira nek ina, sed simple certa tirbesto. Por indiki viran sekson, kiam tio estas necesa, oni uzas prefikse la vorton vir-: cxevalo -- cxevalino -- vircxevalo; sxafo -- sxafino -- virsxafo; kato -- katino -- virkato. Sed kiam ne estas nepre necese substreki la sekson, oni diras simple cxevalo, sxafo, kato k.t.p., egale, cxu temas pri vira aux ina besto.
Rimarko 1: Kelkaj uzas la vorton viro sufikse (cxevalviro anstataux vircxevalo), sed tio estas kontrauxregula kaj erariga. Fakte cxevalviro signifas viron, kiu okupas sin pri cxevaloj (t.e. cxevalisto).
Rimarko 2: Koko kaj bovo estas viraj bestoj.
Per tiuj cxi sufiksoj ni devenigas karesajn nomojn, aldonante ilin al la 1-6 litero de la nomo.
Rimarko: Samsence estas uzata ankaux la malgrandiga sufikso -et: patrineto, frateto, onklineto, Marieto. Por bestoj estas uzata nur -et-: hundeto, cxevaleto, birdeto.
En § 131 ni vidis, ke -ado servas ankaux por resubstantivigi verbojn, derivitajn el substantivoj (fabriko -- fabriki -- fabrikado k.t.p.). En tiu okazo la ago ecx ne bezonas esti dauxra aux ripetata.
Kun verbaj formoj -ad- speciale substrekas, ke la ago estas dauxra aux ripetata: iradi = iri longe kaj ripete, bicikladi = ofte bicikli, legadi = multe legi, k.t.p.
Kelkfoje -ema estas uzata ecx kun senverbaj substantivoj kaj adjektivoj: ordo -- ordema; pura -- purema.
Krom la pritraktitaj 42 prefiksoj kaj sufiksoj (ne kalkulante la t.n. sciencajn aux teknikajn afiksojn: -iva, -izi k.a., kiuj ne estas uzataj en la cxiutaga vivo), trovigxas tuta vico da t.n. pseuxdosufiksoj, kiuj fakte apartenas al la radiko de la internaciaj kulturvortoj kaj kutime ne estas uzataj por derivado: redakti -- redakcio (= redaktejo, redaktistaro) - redaktoro (= redaktisto, redaktanto); inspekti -- inspektoro (inspektisto); direkti -- direktoro -- direkcio (direktantaro) -- direktorio; civilizi -- civilizacio (= civilizo); organizi -- organizacio (= organizo, organizajxo) -- organizatoro (= organizanto); evolui -- evolucio (= evoluo); apendico -- apendicito, k.t.p. Ankaux: -isto kaj -ismo estas ofte nur pseuxdosufiksoj: antagonisto, antagonismo, katolicismo (= katolikismo), militarismo, militaristo, optimisto, optimismo k.t.p.
Ekzistas tendenco forigi tiujn pseuxdosufiksojn kaj anstatauxigi ilin per regulaj Esperantaj derivajxoj: redaktejo kaj redaktistaro anstataux redakcio, redaktisto aux redaktanto anstataux redaktoro, organizo aux organizajxo anstataux organizacio, evoluo anstataux evolucio, k.t.p. Per tio kompreneble gajnas la unueco kaj reguleco de la lingvo kaj gxi farigxas pli facila por la popoloj, kiuj la internaciajn kulturvortojn en sia lingvo ne uzas, precipe ekstereuxropanoj. Sed aliflanke tio malproksimigas Esperanton de la euxropaj lingvoj, el kiuj almenaux unu konas cxiu kulturhomo en la tuta mondo.
La derivado okazas en Esperanto laux la principo de neceso kaj suficxo, t.e. oni devas uzi tiom da elementoj, kiom estas necese por la difino de la ideo, sed ne pli multajn ol suficxas por la klareco de la esprimo. Se oni ekzemple volas nomi la agon de tiu, kiu parolas antaux publiko, tiam ne suficxas la simpla parolo kaj la matematike preciza «antauxpublikparolatajxo» enhavas pli multe da elementoj ol estas nepre necese. Tial ni elektas la oran mezon kaj diras parolado, kiu kontentigas ambaux postulojn.
Laux la principo de suficxo oni diras simple: timulo, drinkulo, konato, sxprucilo, sxuisto, laboremo, malsanemo ktp. anstataux la pli longaj: timemulo, drinkemulo, konatulo, sxprucigilo, sxufaristo, laboremeco, malsanemeco k.t.p. Entute -eco estas malofte uzata por substantivigo de -ema: dormemo (ne dormemeco), lernemo (ne lernemeco) k.t.p. Sed por substantivigo de -inda gxi estas cxiam uzata: amindeco (ne «amindo»), vidindeco (ne «vidindo») k.t.p. -eco ludas gravan rolon cxe la substantivigo de la adjektivaj radikoj: La belo (aux Belo) kaj la bono (aux Bono) gvidu nin tra la vivo. Sxi fieris pri sia beleco (ne «belo»). La boneco (ne «bono») de la sveda sxtalo estas mondkonata.
Laux la principo de suficxo oni uzas kanto, vesto, verko, mangxo k.t.p. anstataux la pli longaj kantajxo, vestajxo, verkajxo, mangxajxo. Same oni povas forlasi la sufikson -ino, kiam gxi ne estas nepre necesa: Oni elektis s-inon Eriksson prezidanto (anstataux prezidantino) de la kunveno. La sekretario (anstataux sekretariino) de nia klubo estas f-ino Maulrois. Cetere, la uzo de -ino donus al tiuj frazoj ecx iom alian sencon, substrekante, ke la prezidanto kaj sekretario nepre devas esti virinoj kaj ke krome trovigxas ankaux vira prezidanto kaj sekretario.
Kelkaj pekas kontraux la principo de suficxo, trouzante la sufiksojn: -ad-, -et-, -eg-, -acx- k.t.p.: Mi lernadas Esperanton. Mi deziras korespondadi. Li laboradas la tutan tagon. Per -ad- oni ja volas akcenti la dauxron kaj ripetigxon de la ago, sed ofte tio evidentigxas jam el la kunteksto kaj sekve -ad- estas superflua. La verboj lerni kaj korespondi jam per si mem indikas dauxran agon, kial do ankoraux tiu -ad-! Kaj en Li laboras tutajn tagojn la komplemento tutajn tagojn montras, ke temas pri dauxra kaj ripetada ago. Uzu do la afiksojn nur tiam, kiam ili vere estas necesaj, sed ne pendigu ilin al cxiu vorto!
En Esperanto la afiksoj ne estas nuraj gramatikaj finajxoj, kiel en la naciaj lingvoj, sed veraj vortoj, uzeblaj ankaux tute memstare:
Disa, dise: La libroj kusxas dise sur la tablo. Cxi tie disigxas niaj vojoj.
Eksa: Li estas mia eksa (= antauxa) lernanto (= ekslernanto).
Fia, fie: Kelkaj cxefoj traktas siajn subulojn en fia maniero.
Mala, male, malo: La vorto «sen» estas malo de «kun». La diplomatoj agas ofte male al siaj vortoj.
Praa: La praaj homoj (= prahomoj) estis primitivaj.
Rea, ree, reen: Ree (= denove) sxi malfruis al la vagonaro. Post kelkaj pasxoj li rigardis reen (= rigardis returne, rerigardis). Je mia rea vizito mi trovis lin hejme.
Ade (uzata tre malofte): La geedzoj ade (= ofte, sencxese, konstante) malpacas.
Acxa, acxe: Nun ni trafis en vere acxan situacion.
Ajxo: Vi forgesis kelkajn viajn ajxojn (= objektojn) cxe ni.
Ano: Nia klubo havas tridek anojn (= membrojn).
Aro, are: Aro (= grupo, amaso) da homoj kolektigxis cxirkaux la kverelantoj. La sxafoj iras cxiam are (= grupe, amase). Ni veturis al la kongreso grand-are (= multnombre).
Ebla, eble: Tio tute ne estas ebla! Eble vi povos veni morgaux?
Eco: Li havas ankaux kelkajn bonajn ecojn (= kvalitojn).
Ejo: Antaux kelkaj monatoj nia societo translogxigxis en novan ejon.
Emi, emo: Hodiaux mi ne emas skribi. En altaj lokoj kelkaj homoj havas grandan emon salti malsupren.
Ero: Mi ne havas ecx eron da fido al li.
Estro, estri: Kapitano estas la estro de la sxipo. Sxi plene estras la portugalan lingvon.
Eta: La koro estas eta (= tre malgranda) instrument' sekreta. Eta havas samtempe ankaux karesan sencon.
Ido: La kato portas siajn idojn per la busxo.
Igi: La malfelicxo igis (= faris) lin tute malespera. Singardemo igis lin sxlosi la biciklon.
Igxi: La vetero igxis (= farigxis) denove bela.
Ilo: Esperanto estas grava ilo (= rimedo, instrumento) por la interfratigxo de la popoloj.
Ino, ina: Ina (= virina) sekso. Pri homoj ino havas malsxatan nuancon, kvankam kelkaj uzas gxin simple anstataux virino.
Inda, inde, indi: Li ne kredis sin inda por tiaj lauxdoj. En kelkaj landoj la laboristoj ne ricevas hom-indan salajron. Ne indas klopodi, cxar tamen la afero ne povas sukcesi.
Ingo: La knabo elprenis la plumon el la ingo.
Ujo: Cxu vi havas iun ujon, kien ni povu versxi la lakton?
Ulo: La ulo estis cxifone vestita. Same kiel ino, ankaux ulo havas malsxatan nuancon, kvankam de kelkaj gxi estas uzata simple anstataux viro.
Kompreneble oni povas ankaux al la afiksaj vortoj aldoni diversajn aliajn afiksojn: disigi, disigi, diseco, eksigi, eksigxi, eksiginda, fiulo, fiulino, fieco, acxulo, acxulino, acxega, acxeco, ajxeto, anaro, anigi, anigxi, anino, aneco, areto, arigi, arigxi, ebleco, ebligi, ebligxi, eblajxo, ecaro, ejeto, ejaro, ereto, diserigi, estrado, estreco, estrigxi, estrema, estrino, estraro, estrarano, etulo, etulino, etularo, idaro, idino, ideto, ilaro, ilarejo, ineto, inacxo, indeco, malinda, malindeco, ujeto, ulacxo, uleto, ulino, emigi, emulo k.t.p.
Provu traduki tiujn vortojn al via gepatra lingvo!
Devenigu el la sekvantaj vortoj lauxeble multe da derivajxoj kaj penu traduki ilin al via gepatra lingvo: sana, nova, porko, lavi, per, cxirkaux, unu.
19 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |