17 |
Ekzistas du specoj da landnomoj:
La nomoj de kelkaj ekster-euxropaj landoj havas du formojn: egipto -- Egiptujo kaj Egipto -- egiptano; Brazilo -- brazilano kaj Brazilio -- braziliano; Cxilo -- cxilano kaj Cxilio -- cxiliano.
La landnomoj: Algxerio kaj Meksikio havas la finajxon -io por ke oni povu diferencigi ilin de la samnomaj urboj (Algxero kaj Meksiko). La logxantoj de tiuj landoj estas nomataj algxerianoj kaj meksikianoj.
Cxar la substantivoj en Esperanto havas la finajxon -o, ekzistas tendenco provizi per gxi ankaux la proprajn nomojn kaj tute adapti ilin al la reguloj de nia lingvo. Multaj internacie konataj nomoj estas jam gxenerale uzataj en tiu maniero: Johano, Karlo, Petro, Aleksandro, Henriko, Teodoro, Andreo, Julio, Mario, Elizabeto, Napoleono, Cezaro, Parizo, Londono, Romo, Kopenhago, Varsovio aux Varsxavo (pole Warszawa), Vieno (Wien) k.t.p.
Tuta serio da geografiaj nomoj, precipe tiuj de maroj, riveroj kaj montoj, kiuj estas internacie konataj, estas uzata senescepte en ilia Esperanta formo: Danubo, Mediteraneo (Meza Maro), Balta Maro, Finna Golfo, Botnia Golfo, Norda Maro, Glacia Maro, Nigra Maro, Kaspia Maro, Marmara Maro, Atlanta Oceano aux Atlantiko, Pacifika Oceano aux Pacifiko, Rugxa Maro, Dardaneloj, Alpoj, Karpatoj, Altaj Tatroj, Apeninoj, Pireneoj, Krimeo k.t.p.
Internacie konataj urbnomoj estas uzataj aux en la Esperanta aux en la oficiala formo (sed kutime oni ne uzas iun alian nacilingvan formon): Kopenhago aux Kobenhavn, Stockholm aux Stokholmo, Berlin aux Berlino, London aux Londono, Moskva aux Moskvo (sed ne «Moscou»!), Roma aux Romo (sed ne «Rom»), New York aux Nov-Jorko, Chicago aux Cxikago, Varsovio, Varsxavo aux Warszawa (sed ne «Warschau»), Praha aux Prago (sed ne «Prag»), Göteborg aux Gotenburgo (sed ne «Göteborgo»), Milano (ne «Mailand»), Napoli (ne «Neapel»), Budapest aux Budapesxto k.t.p.
La nomojn de malpli konataj urboj oni kutime ne esperantigas (sed ofte estas tre utile, se en parentezoj oni aldonas ilian proksimuman elparolon): Bordeaux (Bordo), Bydgoszcz (Bidgosxc), Tallinn (ne «Reval» aux «Talino») k.t.p.
La familiajn nomojn oni ne esperantigas kaj el la antauxnomoj oni kutimas esperantigi nur tiujn, kiuj estas internacie uzataj: Lazaro Ludoviko Zamenhof, John Durrant, James Baldwin, Romain Rolland, Vlasta Stolejdova k.t.p. En adresoj k.s. oni uzas la Esperantajn formojn malofte, sed en literaturo pli ofte.
Rimarko: En kelkaj naciaj lingvoj oni diras unue la familian kaj poste la antauxnomon (Bleier Vilmos, Dokoupil Bohuslav k.t.p.). Sed cxar multaj nacilingvaj antauxnomoj ne estas internacie konataj kaj pro tio eksterlandanoj ne scipovas diferencigi la familian kaj antauxnomon, estas rekomendinde loki la antauxnomon antaux la familia nomo, kiel oni faras en la plej multaj lingvoj: Edmond Privat, Teo Jung, Ernfrid Malmgren, Vilmos Bleier, Bohuslav Dokoupil k.t.p. Kiam pro specialaj kauxzoj (ekzemple en alfabeta nomaro) estas necese unue lokigi la familian nomon, oni apartigu gxin de la sekvanta antauxnomo per komo: Privat, Edmond. Zamenhof, Lazaro Ludoviko.
Akuzative la esperantigitaj propraj nomoj estas uzataj same kiel cxiuj aliaj substantivoj: Mi tre sxatas SvedlandoN. Neniam ankoraux mi vidis ParizoN. Multaj turistoj vizitas (la) AlpojN. Ernesto amas AmalioN.
Cxe la neesperantigitaj nomoj oni aplikas du manierojn:
Kiam antaux la propra nomo trovigxas iu titolo (sinjoro, frauxlino, samideano, doktoro, profesoro, instruisto, sxoforo k.t.p.) aux iu alia simila vorto (urbo, monto, lingvo, vorto k.t.p.), la propra nomo estas cxiam nominativa: Cxiuj esperantistoj sxatas kaj amas DoktoroN Zamenhof. Cxu vi konas pastroN Andreo Cseh? Dum la mondmilito la germanoj okupis la polan cxefurboN Varsovio. Esperantisto estas nomata cxiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvoN Esperanto (ne «la lingvon Esperanton»!). Sxi forgesis la vortoN «eraro».
Aldone al § 13 ankoraux kelkaj reguloj pri la uzado de la difina artikolo:
Kutime oni adjektivigas kaj adverbigas la verbojn pere de la participoj: kanti -- kantanta -- kantante; dormi -- dormanta -- dormante. Sed en certaj okazoj oni faras tion ankaux per simpla aldono de la finajxoj -a aux -e al la verba radiko kaj devenigas tiamaniere adjektivojn kaj adverbojn kun speciala sencnuanco: D-ro Privat estas brila oratoro. Vi faris tion brile. La demanda kaj ekkria signoj apartenas al la interpunkcio. Eksterlandaj vojagxoj estas ne nur distraj kaj amuzaj, sed ankaux tre instruaj. Multaj Esperantaj kluboj havas vivan aux parolan gazeton. Ni interrilatis nur skribe. Li parolas Esperanton flue.
Precipe ofte oni adjektivigas kaj adverbigas tiamaniere la verbojn kun la sufiksoj -igi kaj -igxi: Estona Kleriga Ligo. Vendado de refresxigaj trinkajxoj. Lia konduto estis koleriga kaj hontiga. Interkonatigxa vespero.
Atentu, ke tiuj cxi adjektivoj kaj adverboj ne estas egalaj al la respektivaj participoj, sed havas tute speciale nuancitan sencon: la participoj esprimas hazardan staton kaj substrekas la agon kaj tempon, dum la simplaj adjektivoj kaj adverboj indikas konstantan staton, malpli akcentas la agon kaj tute ne enhavas ideon pri tempo. Brilanta sxtono estas sxtono, kiu brilas, eble nur hazarde, cxar sunradioj falas sur gxin. Sed brila oratoro (ne brilanta! jes, brilanta li farigxas, kiam li sxvitas kaj lia vizagxo brilas pro tio) -- estas persono, kiu havas grandan talenton kaj multe da spertoj por paroladi.
Kelkfoje, precipe en poezio, oni forlasas la literon a de la artikolo kaj anstatauxigas gxin per apostrofo (l'). Tio estas farata kutime nur post de, kaj precipe tiam, kiam la vorto, kiu sekvas la artikolon, komencigxas per a aux iu alia vokalo: La posedanto de l' auxtomobilo. Sur la ondoj de l' oceano. Lauxlonge de l' rivero.
Sed kiam la vorto post la komencigxas per l kaj entute kiam trovigxas dangxero de miskompreno, ne estas rekomendinde apostrofi la artikolon. Sekve ne «de l' lingvo, de l' lauxdo, de l' auxdo, de l' iro» (la lasta sonas kiel deliro!), sed de la lingvo, de la lauxdo, de la auxdo, de la iro k.t.p.
Kelkaj apostrofas la artikolon ankaux post tra, pri, pro, cxe kaj je (tra l' arbaro, cxe l' akvo), sed en la kutima stilo tio ne estas imitinda.
En poezio (sed ne en prozo!) oni apostrofas pro belsono kaj ritmo ankaux substantivojn: Ho, mia kor'! Al la mond' eterne militanta... k.t.p. Sed apostrofi oni rajtas nur substantivojn kun la finajxo -o, neniam adjektivojn, adverbojn, verbojn kaj aliajn vortojn, ankaux ne la finajxojn -on, -oj kaj -ojn.
Entute estu sxparema pri la apostrofado, cxar la plenaj formoj estas pli klaraj kaj facile kompreneblaj.
La uzado de punkto (.), demanda signo (?), ekkria signo (!), dupunkto (:) kaj punktokomo (;) estas en Esperanto la sama kiel en la aliaj lingvoj. Sed la uzado de komo (,) estas tre malegala en la diversaj lingvoj, kio kompreneble respeguligxas ankaux en Esperanto. Tamen en sekvantaj tri okazoj gxi estas gxenerale uzata:
Kelkfoje oni povas vidi longajn frazojn, kie trovigxas neniu komo, ekzemple «Mi ne scias cxu vi konsentas pri tio kion mi jxus diris sed mi estas konvinkita ke tio estas la sola solvo de la problemo». Fakte cxi tie temas ne pri unu, sed pri pluraj frazoj, kaj la esprimo farigxus multe pli klara kaj eleganta, se cxiu frazo estus apartigita per komo: Mi ne scias, cxu vi konsentas tion, kion mi jxus diris, sed mi estas konvinkita, ke tio estas la sola solvo de la problemo! Oni ja ne eldiras per unu spiro la tutan esprimon, sed faras pauxzon post cxiu unuopa frazo, kaj en la skribo ni marku tiujn pauxzojn per komo. Per tio la stilo farigxas pli malpeza kaj facile komprenebla. Praktike tio interalie signifas, ke ni uzu komon antaux ke, sed kaj cxu, kiam ili kunligas du frazojn : Mi timas, ke morgaux estos malbona vetero. Mi ne dormas, sed mi nur iomete ripozas. Sxi ne diris certe, cxu sxi venos. Komo estu uzata ankaux tiam, kiam temas pri mallongigitaj frazoj: Cxu vi redonis la librojn, prunteprenitajn en la biblioteko? Ripozinte iom da tempo, li dauxrigis sian vojon.
Dum kelkaj uzas komon tro sxpareme, aliaj, ankaux pro influo de la gepatra lingvo, uzas gxin tro ofte kaj apartigas per gxi ecx unuopajn frazpartojn («Hieraux, mi skribis dum la tuta tago. En Cxehxoslovakio, oni trinkas multe da biero», k.t.p.). Sed prefere ne apartigu partojn de la sama frazo: Hieraux mi skribis dum la tuta tago. En Cxehxoslovakio oni trinkas multe da biero. La germanoj uzas komon ecx antaux infinitivo («Estas facile, lerni Esperanton»), sed ni ne imitu tion: Estas facile lerni Esperanton. Same ne estas necese uzi komon antaux por kun infinitivo (Mi venis cxi tien por paroli kun vi) kaj antaux ol (Printempo estas pli bela ol auxtuno).
(Alskribu la mankantajn komojn!)
Jozefo estis la plej petolema knabo en la tuta lernejo. Li ne povis trankvile sidi en sia benko sed cxiam li elpensadis novajn artifikojn kiujn li tuj efektivigis. Kiam dum leciono paperbulo flugis rekte sur la nazon de la instruisto kiam iu fenestro estis frakasita aux iu alia malbonajxo okazis cxiuj tuj sciis ke en tio estas kulpa Jozefo. Ankaux Jozefo mem alkutimigxis al tio ke li estas kulpa pri cxio kaj tial kelkfoje li devis suferi ankaux pro malbonfaroj de la aliaj knaboj.
Foje dum leciono de biblia historio la instruisto rakontis pri tio kiel la mondo estas kreita. Sed kiam poste por kontroli cxu la knaboj komprenas la aferon li subite demandis kiu kreis la mondon neniu el la lernantoj sciis tion. Tio kompreneble cxagrenis la instruiston kaj li ripetis la demandon pli lauxte. Silento. Fine Jozefo starigis sin kaj deklaris kun la mieno de granda pekulo: «Mi faris tion sinjoro instruisto sed mi promesas ke neniam plu mi faros ion similan».
17 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |