16

Dek-sesa leciono

115. Al kaj en.

Anstataux en la lernejoN, en la fabrikoN, en la urboN oni povas ofte diri al la lernejo, al la fabriko, al la urbo, kvankam teorie tiuj formoj ne estas samsencaj.

Al la lernejo esprimas nur movon en la direkto de la lernejo kaj ne montras, ke oni atingas kaj eniras gxin, dum en la lernejon indikas, ke oni haltas nur interne de la lernejo. Sed en la praktiko tiu diferenco ludas ofte nenian rolon, cxar la lingvo ne estas ja matematiko kaj kutime oni ne bezonas esprimi sin kun matematika precizeco.

Precipe kun la nomoj de urboj kaj landoj oni uzas volonte al: Mi veturos al Cehxoslovakio, al Germanujo, al Finnlando, al Berlin(o), al Parizo, al Vieno (Wien), al Oslo.

116. Gxis.

La diferenco inter al kaj gxis estas tio, ke al indikas nur direkton, dum gxis fiksas ankaux la limon: Li iris al la pordo (li iris en la direkto de la pordo). Li iris gxis la pordo (la pordo estis la limo, gxis kiu li iris). De tiu turo oni povas vidi gxis la najbara urbo. La kurso dauxros gxis kristnasko. Gxis tiu tempo ni lernos la tutan Esperantan gramatikon. La lecionoj estas de la sepa gxis la nauxa. Gxis revido!

Gxis estas uzata ankaux konjunkcie, t.e. sen substantivo: Hieraux mi legis gxis (aux gxis kiam) mi endormigxis. Nia diligenta kolegaro en laboro paca ne lacigxos, gxis (aux gxis kiam) la bela songxo de l' homaro por eterna ben' efektivigxos.

117. Post kaj antaux.

Post kaj antaux estas uzataj en du sencoj: loko kaj tempo. Loko: Antaux mi sidis frauxlino kaj post (= malantaux) mi sidis dika maljunulo. Ili kasxis sin post (malantaux) la sxtono. Tempo: Antauxtagmeze la infanoj lernas kaj posttagmeze ili ludas. Antaux nelonge mi legis «Gösta Berling» de Selma Lagerlöf. La prezentado komencigxos post nelonge. Antauxhieraux. Postmorgaux. Li foriris antaux du horoj. Post la tagmangxo mi legis.

Sed malantaux estas uzata nur por loko, neniam por tempo. Estus utile diferencigi post kaj malantaux, uzante post nur por tempo: Li venis post mi (= pli malfrue ol mi). Li venis malantaux mi (= cxe mia dorso).

Ankaux post estas uzata konjunkcie, sed nur kune kun kiam: Post kiam la letero estos skribita, mi iros promeni. Post kiam sxi edzinigxis (= edzinigxinte), sxi finis la laboradon en la kontoro. Anstataux post kiam oni povas uzi sole kiam: Kiam la letero estos skribita (aux Skribinte la leteron), mi iros promeni.

Analogie al post kiam kelkaj uzas antaux kiam anstataux la kutima antaux ol: Mi ne ripozos antaux kiam mi plene ellernis Esperanton.

118. Cxe kaj apud.

Apud signifas «flanke de, cxe la flanko»: Antaux mi en la kino sidis bela frauxlino, apud mi sidis mia edzino kaj malantaux mi sidis dika sinjoro. Antaux nia domo estas gxardeno kaj apud nia domo estas lernejo.

Cxe indikas proksimecon, kuneston: Cxe Brno estas la mondfamaj grotoj Macohxa. Restu cxe mi. Li oficas cxe Müller & K-io (komparu apud Müller & K-io = en apuda domo). Iliaj gepatroj logxas jam kelkajn jarojn cxe ili (= en la sama logxejo kun ili). Iliaj gepatroj logxas jam kelkajn jarojn apud ili (= en alia, apuda logxejo). La tuta familio sidis cxe la tablo.

Tamen en certaj okazoj ilia senco tiom proksimigxas, ke oni povas uzi kiun ajn el ili: La pordisto staras cxe la pordo (aux apud la pordo). Estonio estas cxe (aux apud) la Balta maro. En apudmaraj (aux cxemaraj) regionoj multe pluvas.

119. Kun, per, sen.

Kun indikas akompanon: Petro parolas kun sia amiko (= Petro parolas kaj lia amiko parolas). Kun kiu vi promenis hieraux? Cxu vi korespondas kun eksterlandanoj? La koko kantas kun fermitaj okuloj (= havante la okulojn fermitaj). Li staris kun klinita kapo.

Per indikas rimedon, ilon: La surdmutuloj parolas per (= per helpo de) la manoj. Oni skribas per plumo kaj krajono. Mi mangxis per kulero, forko kaj trancxilo. Li parolis per telefono kun sia amikino. Sendu la pakajxon per posxto!

Sen estas malo de kun kaj per: Sen vi mi iros nenien! Sen plumo aux krajono oni ne povas skribi. La infanoj preferas mangxi sen forko kaj trancxilo.

120. Kunmetajxoj de prepozicio kaj verbo.

Kun prepozicio kunmetita verbo havas kompreneble alian sencon ol la sama verbo sole (alie oni ja ne bezonus la kunmetajxon): La ciganino antauxdiris al li grandan estontecon. Neniu povis antauxvidi la malsukceson. Dum la kunveno oni priparolis diversajn aferojn. «En okcidento nenio nova» de Remarque priskribas la mondmiliton. La poeto prikantas sian amatinon. Cxiu devas prizorgi sin mem. La redaktoro prilaboras la ricevitajn manuskriptojn. Antaux kristnasko la komercistoj perlaboras multe da mono. Neniu kontrauxdiris ion al la parolanto. En la vagono iu sinjoro alparolis min. La malamika armeo transiris nokte la riveron. Vespere la suno subiras. Pro trablovo oni fermis la fenestrojn. Malmulte da homoj cxeestis la paroladon. Longe sxi postrigardis la foriranton. Adiauxe ili cxirkauxprenis unu la alian. Antaux ol eniri la viro cxirkauxiris la domon. Neniu aldonis ion al iliaj klarigoj.

Por vidi la diferencon inter kunmetajxo kaj simpla verbo kun prepozicio, komparu ekzemple la frazojn Fremdajn homojn oni ne alparolas, kaj Al fremdaj homoj oni ne parolas. Ofte la kunmetita verbo havas tiel specialan sencon, ke oni tute ne povas disigi la verbon de la prepozicio: antauxdiri, antauxvidi («neniu povis vidi antaux la malsukceso» estas ja tute sensenca kaj havas nenion komunan kun neniu povis antauxvidi la malsukceson), perlabori, aldoni, k.t.p.

Kiel ni vidis en §§ 47 kaj 48, kun la prepozicioj estas uzata nominativo, kaj akuzativon oni uzas nur tiam, kiam oni volas indiki direkton kaj la prepozicio per si mem tion ne faras. (La malamika armeo iris trans la riveroN). Sed post verboj, kunmetitaj kun prepozicio, oni devas cxiam uzi akuzativon, ankaux kiam ne temas pri direkto: Mi cxeestis la kunvenoN. Tiu cxi akuzativo anstatauxas la mankantan prepozicion, kiel ni vidis jam en § 76.

La kunmetajxoj kun la verboj de movo diferencas de la ceteraj tiom, ke post ili oni kutime ripetas la prepozicion: Bonvolu eniri en la cxambron! Nun ni alvenis al la plej grava demando. Post la diservo cxiuj eliris el la pregxejo.

121. Adverbigado de la prepozicioj.

La prepozicioj kiel helpvortoj ne povas esti uzataj memstare, sed nur kun substantivoj kaj pronomoj, kaj kelkaj (anstataux, por, krom, sen) ankaux kun infinitivo. Volante uzi iun prepozicion memstare, oni devas adverbigi gxin, t.e. aldoni al gxi la finajxon -e:

Mia familio iras antaux mi = Mia familio iras antauxE (oni ne povas diri «Mia familio iras antaux»!). Sxi ekrigardis malantaux sin = Sxi ekrigardis malantauxEN. Unue ni trinkos kafon kaj postE (= post tio) ni ludos sxakon. Mi venos baldaux; dumE (= dum la atendado) vi povas rigardi la albumon. Mi ne havas tiom da mono kunE (= kun mi). Pro manko de loko multe da homoj devis resti eksterE (= ekster ia domo). La banejo estas tute apudE (= apud ni). AnstatauxE (= anstataux tio) mi iris hejmen. KromE (= krom tio) la libro estas ankaux instrua. Tute kontrauxE (= kontraux tio, male), li estas la plej bona homo, kiun mi konas. CxirkauxE (= cxirkaux sxi) sur la planko kusxas sxiaj ludiloj. La urbocentro estas transE de la rivero. Luktante la knaboj falis tiel, ke Karlo estis supre kaj Petro subE (= sub li). Mi sciigxis pri la novajxo perE de mia amiko. SurE (= supre), enE (= interne) kaj elE (= ekstere) estas uzataj tre malofte.

122. -eco

indikas kvaliton kaj estas uzata kun adjektivoj: ricxa -- ricxeco, libera -- libereco, afabla -- afableco, certa -- certeco, konata -- konateco. -eco estas uzata ankaux en la senco «tempo»: infaneco (sed pli kaj pli ofte oni uzas la formon infanagxo), pasinteco (= pasinta tempo), estanteco (= estanta tempo), estonteco (= estonta, venonta tempo).

Kun verbaj radikoj -eco ne estas uzata, sed ofte kun substantivaj, kompreneble pere de ilia adjektivigo: homo -- homa -- homeco, amiko -- amika -- amikeco, hejmo -- hejma -- hejmeco, k.t.p.

Kvankam -eco estas gxenerale substantiviga sufikso, per gxi estas devenigata ankaux aparta speco de adjektivoj kun la senco -simila: knaba konduto = konduto de knabo, knabeca konduto = knabsimila konduto; argila tero = tero el argilo, argileca tero = argilsimila tero.

Tasko 15.

(Alskribu la gxustan prepozicion anstataux la punktoj!)

Profunda dormo.

... grava afero Jakobo Dormsako estis veturonta ... nokta vagonaro ... Tartu. ... la vojagxo lia edzineto enpakis ... li cxion necesan: novan kostumon, noktocxemizon, paron ... sxuoj, kelke ... puraj kolumoj, naztukojn, buterpanojn ... trankviligo ... la apetito kaj ecx interesan romanon ... legado.

... larmoj ... la okuloj la bona edzino adiauxis sian edzon ... la vagonaro, deziris ... li bonan vojagxon kaj felicxan revenon. La lasta kiso, kaj la vagonaro ekmovigxis. Starante ... la sxtupo ... la vagono Jakobo svingis posxtukon ... sia kara edzineto, kiu baldaux malaperis ... la vido.

... mallonga sercxado Jakobo trovis sian dormvagonan kupeon. Baldaux li sentis sin laca kaj dormema. Sed ... la enlitigxo li iris ... la konduktoro kaj donante ... li unu kronon petis lin, ke li veku lin matene ... Tartu, kaj, se li ne volos vekigxi, simple elportu lin ... la vagono. Cxar Jakobo dormis kutime tre profunde kaj ofte estis tute neeble veki lin matene.

... la nokto Jakobo dormis dolcxe ... sia vagonlito. Sed kiam li matene malfermis la okulojn kaj elrigardis ... la fenestro, li ekvidis ... teruro, ke li jam delonge traveturis Tartun kaj trovigxas jam ... la limstacio Valga.

Li furiozigxis, rapide vestis sin, elkuris ... la vagono, iris ... la konduktoro kaj kolere insultis lin ... tio, ke li ne vekis lin ... Tartu, kvankam li ricevis ... tio unu tutan kronon. Sed la konduktoro ne povis ... ridego respondi ecx unu voton. Lia kolego, kiu tion vidis, venis ... li ... post la foriro ... Jakobo kaj demandis lin: «Kial vi ridis, kiam tiu sinjoro insultis vin? Kial vi ne fermis lian busxon?» -- «Ho, ankoraux pli kolere insultis min tiu sinjoro, kiun ... Tartu ... noktocxemizo mi elportis ... la vagono!» respondis la konduktoro, retenante ridon.


16

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99