12 |
En multaj lingvoj la verboj havas apartan finajxon por cxiu persono kaj tial estas uzeblaj ankaux sen pronomo. Sed en Esperanto cxiuj personoj (mi, vi, li, ni, ili) havas la saman finajxon (-as, -is, -os, -us, -u) kaj kiam mankas subjekto, ni ne scias, pri kiu persono temas. Kion signifas «skribas leteron, iris hejmen, lernos Esperanton»? Tiaj esprimoj ne estas kompreneblaj, cxar ni ne scias, kiu skribas leteron, kiu iris hejmen, kiu lernos Esperanton. Tial la verbon devas cxiam akompani konforma pronomo aux substantivo, kion atentu precipe la slavoj, italoj, hungaroj, finnoj, estonoj k.a.
Rimarko 1: Kiam la frazo havas plurajn predikatojn, ne estas necese antaux cxiu el ili ripeti la subjekton: Hejme mi legas, skribas, auxskultas radion, ludas kun la infanoj, ripozas k.t.p. Ofte ne estas necese ripeti la subjekton ankaux tiam, kiam du frazoj estas disigitaj per sed, precipe, kiam ili estas mallongaj: Mi volas, sed ne povas.
Rimarko 2: Ekzistas tuta vico da senpersonaj verboj, kiuj ne havas subjekton kaj kun kiuj oni ne povas uzi iun pronomon: pluvas, negas, hajlas, fulmas, tondras, frostas, sxajnas al mi, okazas kelkfoje, estas necese, estas konate, se placxas al vi, k.t.p. Oni ne povas ja demandi «kiu pluvas?» Do ne estas ankaux eble diri «gxi pluvas». Multaj naciaj lingvoj uzas en tia okazo «formalan subjekton», kiu mankas en Esperanto.
La tempoj de la verboj estas uzataj en Esperanto logike kaj oni ne rajtas intermiksi ilin, kiel ofte okazas en la naciaj lingvoj, uzante pasintecon, kiam fakte temas pri nuna tempo, kaj estantecon, kiam oni parolas pri venonta tempo: Mia amiko skribis, ke antaux kelkaj semajnoj li estis malsana, sed ke nun li denove estas sana kaj espereble ankaux restos sana, se nenio eksterordinara okazos. Vespere mi vizitos vin, se mi havos tempon. Cxu vi konas la viron, kiu staris antaux la montrofenestro kaj nun transiras la straton? La knabino montris al ni sian grandan pupon, kiu povas fermi kaj malfermi la okulojn kaj pli frue povis ecx diri la vorton «mama».
En la naciaj lingvoj la uzado de la tempoj ofte ne estas logika, sed dependas de la kunteksto kaj de certaj reguloj, kiuj ne estas egalaj inter la diversaj lingvoj. Tio cxi koncernas precipe la t.n. nerektan parolon, kiu en kelkaj lingvoj havas tre komplikitajn regulojn pri la sinsekvado de la tempo.
Rekta parolo nomigxas tio, kiam iu mem diras ion (Li diris: «Tio estas bona!»). Sed kiam oni rerakontas, kion iu diris (Li diris, ke tio estas bona), ni havas nerektan parolon. En la naciaj lingvoj la verbo de la nerekta parolo havas kutime alian tempon ol en la rekta parolo, dum en Esperanto oni uzas cxiam la saman, pure logikan tempon, egale, cxu temas pri rekta aux nerekta parolo: Li diris: «Tio estas vera!» kaj: Li diris, ke tio estas vera. Sxi senkulpigis sin: «Mi ne venis, cxar mi ne havis tempon» kaj: Sxi senkulpigis sin, ke sxi ne venis, cxar sxi ne havis tempon. Mi opiniis: «Vi laboros morgaux» kaj: Mi opiniis, ke vi laboros morgaux. Do, kiam vi ne estas certa, kiun tempon uzi en nerekta parolo, transformu la frazon je rekta parolo, kaj tiam vi vidos, pri kiu tempo temas!
Entute ne traduku la formon de la nacilingvaj verboj, sed ilian logikan enhavon, ilian sencon. Atentu ankaux tion, ke en la naciaj lingvoj oni ofte bezonas kelkajn vortojn por nomi iun agon, dum en Esperanto kutime suficxas por tio unu vorto.
Rimarko: Volante vivigi okazintajxon aux okazontajxon, kvazaux sorcxi gxin antaux la okulojn de la auxdanto aux leganto, oni rakontante uzas kelkfoje nuntempon anstataux pasinteco aux estonteco: «Mi promenis cxe arbara rando, kaj subite mi vidas -- leporo saltas el arbusto, tute antaux mia nazo, kaj rapide-rapide kuras tra la kampo. Elkore mi bedauxris, ke mi ne kunhavis mian pafilon» .
Ordonon, peton kaj deziron (imperativo-optativo) al dua persono oni esprimas kutime per u-verbo sen pronomo (subjekto): Venu! Iru! Skribu, Teodoro! Lernu diligente, infanoj, kaj obeu al viaj gepatroj. Sed por akcenti la personon oni ja povas ankaux uzi la pronomon: Vi restu tie cxi kaj mi iros sercxi ilin.
Por la ceteraj personoj (unua kaj tria) oni cxiam devas uzi koncernan pronomon, cxar alie ja temus pri la dua persono: Ni legu! Kiel mi komprenu tion? Li faru, kion li volas. Sxi mem acxetu tion! Ili kunprenu ankaux siajn infanojn.
Cxiam, kiam temas pri ordono, peto aux deziro, la verbo devas havi la finajxon -u ankaux en nerekta parolo, cxe kio validas la supra regulo, ke en nerekta parolo la verbo (predikato) devas havi la saman formon kiel en rekta parolo: Mi deziras, ke vi tagmangxU (nek -os nek -us tauxgas, cxar temas ja pri deziro!) kun mi. Rekta parolo: TagmangxU kun mi! Same restas, kiam la predikato de la cxefa frazo havas iun alian tempon: Mi deziris, ke vi tagmangxU kun mi. Mi dezirus, ke vi tagmangxU kun mi. K.t.p.
Pliaj ekzemploj: La bibliotekisto petis, ke oni reportU cxiujn librojn. La instruisto ordonis, ke la lernantoj starigxU. La gepatroj volas, ke ilia filo farigxU elektristo. Sxi diris, ke oni plu ne parolU pri tio. La kunveno esprimis la deziron, ke la estraro ellaborU detalan agadplanon por la venonta jaro.
Ankaux post por ke oni cxiam uzas imperativon: Li sxlosis la biciklon, por ke oni ne sxtelU gxin. Skribu tuj, por ke la letero alvenU gxustatempe.
Rimarko: Pro sia nacia lingvo kelkaj uzas infinitivon anstataux imperativo: «Silenti! Ne kracxi sur la plankon!» Sed tio ne estas gxusta, cxar per infinitivo oni ne povas esprimi ordonon aux deziron. Do: Silentu! Ne kracxu sur la plankon! k.t.p. Volante esti speciale gxentila, oni uzas la vorton bonvolu: Bonvolu silenti! Bonvolu ne kracxi sur la plankon!
En §§ 19, 20 kaj 57 ni jam pritraktis la predikatan suplementon, sed nur en rilato kun verbo esti: Oslo estas urbo. La cxambro estas varma, Tie cxi estas mallume. Sed predikatan suplementon povas havi ankaux pluraj aliaj verboj: igi, igxi, fari, farigxi, kredi, opinii, supozi, konsideri, sxajni, sxajnigi, vidi, auxdi, nomi, elekti, titoli, montrigxi k.a.
Ekzemploj: La patrino faris la cxambron pura. Oni elektis lin prezidanto. Oni nomas sxin Rozino. Cxiuj titolis lin profesoro, sed poste li montrigxis simpla instruisto. Ho, kiel granda vi jam farigxis! La almozulo sxajnigis sin blinda. Oni konsideris tiun difekton tute sensignifa. Hejtu la cxambron varma!
Verdire tie cxi temas pri mallongigitaj frazoj, cxar en la plej multaj okazoj oni povas supozi, ke la verbo esti estas forlasita: La almozulo sxajnigis sin esti blinda. Oni konsideris tiun difekton esti sensignifa. Oni elektis lin esti prezidanto aux: ke li estu prezidanto. ,Hejtu la cxambron tiel, ke gxi estu varma. Estas do denove la kutima esti, al kiu la predikata suplemento rilatas.
La frazon Mi vidis, ke la knabo kuras oni povas mallongigi je Mi vidis la knabon kuri, aux kuranta, Sxi auxdis, ke la patrino kudras = Sxi auxdis la patrinon kudri, Ni kredis, ke ili dormas = Ni kredis ilin dormi (dormantaj). Sxajnas, ke li jam venis = Li sxajnas esti jam veninta. Sxajnas, ke la kunveno estas jam finita = La kunveno sxajnas esti jam finita. Ankaux la participa predikata suplemento rilatas al verbo esti, kvankam ne cxiam oni gxin uzas: Mi vidis la knabon esti kuranta.
Kiel dirite, la predikata suplemento neniam povas esti akuzativa, kaj la jxus pritraktitaj participaj formoj, kiam ili ekhavas la finajxon -n, ne estas plu predikataj suplementoj, sed jam atributoj, kaj la tuta frazo ekhavas alian sencon: Mi vidis la knabon kurantaN - estas ja egala al: Mi vidis la kurantan knabon, Mi kredis la viron dormanta = Mi kredis, ke la viro dormas. Mi kredis la viron dormantaN = Mi kredis la dormantan viron. La diferenco estas ja granda!
Jam supre ni vidis, ke anstataux akuzativo kun participo (Mi vidis la knaboN kuranta) oni povas uzi ankaux akuzativon kun infinitivo: Mi vidis la knaboN kuri, Sxi auxdis la patrinoN kudri, Ni kredis iliN dormi, La nutristino igis la infanojN mangxi.
Anstataux igi mangxi oni kompreneble povas diri mangxigi, sed cxe tio atentu, ke la lasta havas du sencojn: igi mangxanta kaj igi mangxata. Ekzemple La vilagxano mangxigas (= nutras) sian cxevalon per aveno kaj: La vilagxano mangxigas (= donas por mangxi) avenon al sia cxevalo. Same trinkigi, sciigi, konigi k.a. transitivaj verboj: Mi sciigis (= informis) lin pri la novajxo. Mi sciigis la novajxon al li.
Mi vidis la knabon kurantE signifas: dum mi kuris, mi vidis la knabon. Ekzistas do 3 diversaj eblecoj, kiujn oni devas bone diferencigi:
Konforme al sia esenco la prepozicioj povas esti uzataj nur kun substantivo aux pronomo. Sekve oni ne povas diri «kun saluti, dum tagmangxi» aux simile, sed nepre kun saluto, dum tagmangxo, t.e. oni devas substantivigi la verbon.
Tamen kelkaj prepozicioj, nome anstataux, krom, por, antaux (kune kun ol) kaj kelkfoje ankaux sen estas uzataj ankaux kun infinitivo.
Anstataux:
Anstataux ripozi, li laboris. Anstataux iri hejmen, mi iris en kafejon. Anstataux viziti la kongreson, sxi acxetis al si novan robon.
Krom:
Sxi volas fari nenion alian krom kanti kaj muziki = Sxi volas fari nenion alian krom kantado kaj muzikado = Sxi volas nur kanti kaj muziki. Vidu ankaux § 81.
Antaux ol:
Antaux estas uzebla kun infinitivo nur kune kun ol (analogie al post kiam kelkaj uzas antaux kiam anstataux antaux ol): Antaux ol ekdormi, mi legis dum duonhoro. Antaux ol mangxi, la infano kunmetis la manojn kaj pregxis. Antaux ol paroli, oni devas pensi.
Same bone oni povas diri: Ekdormonte mi legis aux Antaux la ekdormo mi legis.
Sen:
Li foriris sen ion diri. Kutime oni tamen diras Li foriris nenion dirante (dirinte).
Same kiel angle ankaux en Esperanto estas uzata nur unu pronomo por la dua persono (vi) egale, cxu temas pri unu aux multaj personoj, cxu oni alparolas fremdulon aux amikon, altrangulon aux almozulon, plenkreskulon aux infanon, homon aux beston. En leteroj kelkaj skribas gxin per granda komenclitero (Vi), sed tio ne estas imitinda.
La familiara kaj intima «ci» estas uzata nur en esceptaj okazoj, precipe por traduki iun nuancon de nacia lingvo (ankaux verbe: cii = diri ci). Pro la malofta uzado gxi impresas fremde, malvarme, repusxe, tute ne intime kaj familiare. Tial lauxeble evitu gxian uzadon, des pli, ke per tio multe gajnas la facileco kaj internacia unueco de nia lingvo, cxar la uzado de ci kaj vi estas tre malegala en la diversaj lingvoj kaj cxiu popolo uzas ilin alimaniere: ekz. la francoj diras «vi» ecx al infano, dum la svedoj diras «ci» ecx al persono, kiun ili la unuan fojon renkontas, se li estas proksimume samranga.
La senpersona pronomo oni estas kutime uzata ununombre: Vespere oni estas laca (sed lauxbezone oni povas diri ankaux lacaj). La formo «onij» estas kompreneble neebla. Same kiel la ceteraj pronomoj, ankaux oni povas esti uzata adjektive (onia) kaj akuzative (onin), sed bezonon pro tio oni havas malofte.
Kiam la ago celas la saman personon, kiu gxin plenumas, t.e. kiam tiu, kiu estas subjekto, samtempe estas ankaux objekto, oni uzas refleksivan pronomon. Por la unua kaj dua persono speciala formo de refleksiva pronomo ne ekzistas, sed oni ripetas la personan pronomon, same kiel en multaj aliaj lingvoj: Mi amas min. Ni gardu nin! Vi trompas vin mem.
Por la tria persono (li, sxi, gxi) kaj por oni la refleksiva pronomo estas si: Li lavis sin per malvarma akvo. Sxi rigardis sin en spegulo. Tie cxi oni povas bani sin. La profesoro forgesis siajn galosxojn en la teatro. La hundo amas sian mastron. Por la unua kaj dua persono si uzebla ne estas. Do neniam «ni lavis sin» aux simile, sed ni lavis nin.
Estas granda diferenco inter la frazoj Li prenis la horlogxon el sia posxo kaj Li prenis la horlogxon el lia (aux sxia) posxo. En la unua okazo la pronomo (sia) rilatas al la subjekto (t.e. li prenis la horlogxon el sia propra posxo), dum lia montras, ke li prenis la horlogxon el fremda posxo. Do, por konservi sian bonan nomon kaj eviti malagrablajxojn kun polico, oni devas bone diferencigi inter sia kaj lia aux sxia posxo!
Si, sin kaj sia devas rilati cxiam al la subjekto de la sama frazo, kie ili trovigxas. Bedauxrinde pro influo de naciaj lingvoj, kie oni ne diferencigas inter «sia» kaj «lia», kelkaj trouzas ilin kaj diras ekz. «Li diris, ke sia patro estas malsana», kiam fakte tute ne temas pri refleksiva pronomo kaj devas esti Li diris, ke lia patro estas malsana. Cxar lia rilatas ja ne al la subjekto de la sama frazo (patro), sed al la subjekto de tute alia frazo (li diris).
Kelkaj uzas si ankaux en reciproka senco: Ili batis sin. Sed tio estas erara, cxar fakte ili batis sin signifas, ke cxiu el ili batis sin mem! La gxustaj formoj estas: Ili batis unu la alian aux Ili batis sin reciproke. La gefiancxoj amas unu la alian = La gefiancxoj amas sin reciproke.
En la esprimoj singarda, sinmortigo, siatempe, siavice k.t.p. si estas nesxangxebla, egale, al kiu persono gxi rilatas: Ni devas esti singardaj (ne «ningardaj»!). Mi pensis kelkfoje pri sinmortigo (ne «minmortigo»). Siatempe (ne «viatempe») vi havis tute alian opinion.
Atentu tion, ke oni ne rajtas cxiam lauxvorte traduki el la naciaj lingvoj, kie la refleksivaj pronomoj kelkfoje estas uzataj en okazoj, kie en Esperanto estas necesa nenia refleksiva pronomo, kaj kie pro manko de konforma afikso ili estas ofte uzataj ankaux en la senco de -igxi: Sidigxu! Li kusxigis.
(Alskribu la finajxojn kaj komencliterojn, kie ili mankas)
Mikaelo Botelkorko est... granda drinkulo: anstataux ir... hejmen el la fabriko, li sid... preskaux cxiuvespere en drinkejo por dronig... ...iajn zorgojn en brando kaj biero. Sed interese: ju pli ofte li vizit... la drinkejon, des pli grandaj igx... ...iaj zorgoj kaj mizero! Ofte ...ia edzino est... devigata malfrue nokte venig... lin hejmen el la drinkejo, kvankam cxiumatene sxi pet..., ke hodiaux li ne ir... tien, sed rekte ven... hejmen.
Iun matenon, antaux ol ir... al la laboro, Mikaelo promes... al ...ia vivkunulino en la nomo de cxiuj sanktuloj, ke tiun cxi fojon li tute certe ven... rekte hejmen el la fabriko kaj ecx ne pens... pri drinkejo. Sed, kiel kutime, la edzino dev... vane atend... lin. Fine, post noktomezo, sxi decid... ir... por lin sercx... kaj enig... hejmen.
Cxar Botelkorko log... en kamparo ekster la urbeto, la edzino dev... kelkajn kilometrojn ir... laux la landvojo por ven... al la urbeto. Subite si ekvid... ...ian edzon, ebrian kiel porko, dorm... en fosajxo apud la vojo, kaj apud li kusx... -- grandan porkinon. Sxi alir... la cxarman kusxantan paron kaj dir... indignite al ...ia edzo: «Fi! Cxu vi ne hont... kusx... kun tia! Tuj levigx...!»
La porkino lev... la kapon, rigard... al la virino, starigx... kaj fortrot..., dum la viro rest... trankvile kusx...
12 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |