10 |
En § 29 ni priparolis la adverbojn de maniero (bone, bele), kiuj respondas al la demando kiel? Nun temas pri tiaj adverboj, kiuj respondas al la demando kie? Al tiu kategorio apartenas ankaux la serio ie, tie, cxie, nenie, kie.
Ekzemploj: KIE estas la vundita fajrobrigadisto? Li estas hejmE. SuprE sur la monto estas negxo. La lernejo estas tute proksimE. InternE li tute ne estas tiel malbona kiel oni povus supozi laux lia aspekto. La infanoj ludas eksterE. La kato kuris antauxE kaj la hundo malantauxE. La banejo estas tuj apudE. SubE logxas gesinjoroj Müller. TransE de la rivero estas la malnova urboparto. Multaj homoj staris cxirkauxE.
Kun la finajxo -n tiuj cxi adverboj indikas direkton (vd. § 48): KieN vi iras? Mi iras hejmeN. Ili veturis per lifto supreN al la kvara etagxo. Sxi iris kuragxe antauxeN.
Malofte precipe en poezio estas uzataj ankaux la formoj urbe (= en la urbo), urben (= en la urbon); arbare (= en la arbaro), arbaren (= en la arbaron); dome (= en la domo), domen (= en la domon); ene (= interne), ele (= ekstere), k.t.p.
Anstataux sur la tablo oni povas pli mallonge diri surtable: La lampo estas surtable. Same: enlandE (= en la lando), eksterlandE (= ekster la lando), surdorsE (= sur la dorso), cxekorE (= cxe la koro), permanE (= per la mano[j]), senvestE (= sen vestoj), gxisgenuE (= gxis la genuoj), lauxvice (= laux la vico), k.t.p. Ankaux ili alprenas kompreneble la finajxon -n, kiam ili indikas direkton: eksterlandeN, surdorseN, k.t.p.
Tiaj kunmetajxoj el prepozicio kaj substantivo povas havi ankaux aliajn gramatikajn finajxojn kaj alpreni diversajn sufiksojn: eksterlandA, eksterlandO, eksterlandano, pertrancxile, k.t.p.
Ekzerco: En cxiuj landoj oni propagandas: acxetu nur enlandajn varojn! Estono estas enlandano en Estonio, sed eksterlandano en la aliaj landoj. La studento logxas en malgranda subtegmenta cxambro. Cxu en via lando ekzistas subcxiela (liberaera) muzeo? La pregxanto staras surgenue. Oni batis lin gxismorte. Esperantistoj portas surbruste verdan stelon. En apudmaraj (cxemaraj) regionoj pluvas multe. Intertempe ni ripozis iomete. La interakto dauxris vere tro longe. Ne parolu sensencajxojn!
Anstataux La patrino faras la cxambron pura oni diras kutime La patrino purigas la cxambron. Sekve purigas signifas «faras pura». Same: varmigas = faras varma, sanigas = faras sana, kuragxigas = faras kuragxa, lumigas = faras luma.
Anstataux La bankroto faris lin ruino oni diras pli mallonge La bankroto ruinigis lin. Edzinigi = fari edzino: La komercisto edzinigis la filinon de la bankdirektoro. Amikigi = fari amiko: Komuna sorto ofte amikigas la homojn.
Kun prepozicioj: La kamentubo eligis densan fumon. Sxtelisto enigis (= enmetis) sian manon en lian posxon. Amo kunigas, malamo disigas. La milito senigis multajn infanojn je patro, edzinojn je edzo kaj gepatrojn je filoj. La sekretario aligis (= anigis, membrigis) al la klubo dek novajn membrojn. Napoleono subigis (= submetis) al si preskaux la tutan Euxropon. La kamparano cxirkauxigis siajn kampojn per barilo (komparu: Barilo cxirkauxis la kampojn). La vorton «objekto» oni povas anstatauxigi per «ajxo» (komparu: «Ajxo» povas anstatauxi la vorton «objekto».)
Kun numeraloj: Usono = Unuigitaj Sxtatoj de Norda Ameriko. Per lerta reklamo la komercisto duobligis sian debiton.
Verboj: Atentu la diferencon inter la frazoj Li venis kaj Li venigis sian amikon. La dua frazo kun la verbo venigis signifas, ke li faris, igis sian amikon veni. Pliaj ekzemploj: Li mem sciis tion kaj sciigis tion ankaux al siaj amikoj (aux: sciigis [informis] pri tio siajn amikojn). La viro dronigis la katidojn. La katidoj dronis. La vazo ne falis per si mem, sed iu faligis gxin. Vilagxano veturis al la foiro kaj veturigis kune ankaux sian tutan familion. Oni starigis la kristnaskan arbon en ingo, sed tamen gxi staris iom malrekte. La maljunulo starigis sin malrapide. La instruisto sidigis Alberton en la unua benko, kvankam li ordinare sidis en la lasta. Estas jam tempo por kusxigi la infanojn! Antaux ol eniri fremdan logxejon oni devas sonorigi, aux, se la sonorilo estas difektita kaj ne sonoras, oni devas frapi sur la pordon. Malamo estigas (= kauxzas, naskas) malamon.
Plej ofte -igi estas uzata kun netransitivaj verboj, kiuj per tio farigxas transitivaj kaj povas ekhavi rektan objekton kun finajxo -n: sidas estas netransitiva, sed sidigas estas jam transitiva, -igi estas do transitiviga sufikso.
Kun transitivaj verboj -igi signifas: igi iun alian plenumi la agon de la verbo. Atentu la diferencon inter La patrino vekis min matene kaj La patrino vekigis min matene. En la unua frazo la patrino mem vekis min, sed en la dua sxi petis iun alian fari tion. Same estas pri cxiuj transitivaj verboj: komenci, fini, vesti, konvinki, surprizi, atendi, estingi, fotografi, fari, k.t.p. Sekve: Cxu mi atendigis vin tre longe (= mi mem ne atendis, sed mi estis la kauxzo de la atendado)? Kie vi farigis la meblojn? Ili fotografigis sin sur la marbordo (= ili mem ne fotografis sin, sed ili petis iun alian fari tion). Nia klubo bindigis siajn librojn cxe s-ano N. (= s-ano N. bindis la librojn). Mi presigis miajn vizitkartojn en «La Nova Presejo» (= «La Nova Presejo» presis miajn vizitkartojn).
Do la transitivaj verboj sen la sufikso -igi signifas, ke la subjekto mem plenumas la agon, dum kun la sufikso -igi ili esprimas, ke iu alia faras tion laux peto aux ordono de la subjekto. Cxiuokaze ne trouzu la sufikson -igi, kion la komencantoj ofte faras: la bezono je -igi kun transitivaj verboj estas tre malofta. Kiam vi matene surmetas la vestojn, ne diru, ke vi «vestigas» vin, cxar tio signifus, ke iu alia surmetas al vi la vestojn, sed diru simple, ke vi vestas vin; kiam vi sukcesas interesigi kaj kredigi iun pri la neceseco de Esperanto, ne diru, ke vi «konvinkigis» lin, sed simple, ke vi konvinkis lin; kaj kiam kiel prezidanto de kunveno vi deklaras, ke la kunveno estas finita, ne diru, ke vi «finigas», sed simple, ke vi finas la kunvenon.
Rimarko: «La instruisto lasis la infanojn rerakonti la historion» signifas, ke li permesis al ili tion fari, li ne malhelpis ilin en tio. La instruisto igis la infanojn rerakonti la historion signifas, ke li petis, ordonis, devigis ilin tion fari. Lasi signifas nur permesi, ne malhelpi kaj ne enhavas ideon pri ordono aux devigo.
Anstataux La mastrino metis la mangxajxon sur la tablon kaj Ludoviko metis la krajonon en la posxon oni povas diri pli mallonge La mastrino surtabligis la mangxajxon kaj Ludoviko enposxigis la krajonon (komparu § 67).
Ekzemploj: Vespere la patrino enlitigas (= metas en la liton) kaj matene ellitigas (= prenas el la lito) la infanojn. La parolanto elposxigis naztukon, purigis per gxi la nazon kaj denove enposxigis gxin. La knabo enbusxigis tutan pomon. Li enkapigis al si multajn gramatikajn regulojn. La luktantoj klopodis surdorsigi unu la alian. Bonvolu altabligi la segxojn! La milito senfiligis multajn gepatrojn, senedzigis multajn virinojn kaj senpatrigis multajn infanojn. Antaux ol iri en akvon oni senvestigas (= malvestas) sin. Ne senkulpigu vin vane, cxar vi ja nenion faris! Mangxinte oni detabligas la segxojn.
La sufikso -igxi (= igi sin) havas tute malan sencon al -igi: -igi esprimas, ke la ago transiras al iu alia, dum cxe -igxi la ago revenas al la sama persono (la subjekto, aganto):
La frauxlino subite rugxigxis (= farigxis, igxis rugxa). Li paligxis pro teruro -- Teruro paligis lin. Miaj manoj malpurigxis en la laboro -- La laboro malpurigis miajn manojn. Antauxhieraux li malsanigxis, sed baldaux li resanigxis. En la pluvo la vestoj malsekigxis -- La pluvo malsekigis la vestojn.
Kun substantivoj: Li ruinigxis pro bankroto -- Bankroto ruinigis lin. La filino de la bankdirektoro edzinigxis je (al) la komercisto. La komercisto edzigxis je (al) la filino de la bankdirektoro. Per (pro) komuna sorto la homoj ofte amikigxas (= farigxas, igxas amikoj).
Kun prepozicioj: Densa fumo eligxis el la kamentubo. Kiamaniere li enigxis en la cxambron, cxar la pordoj estas sxlositaj? Pro (per) la milito multaj infanoj senigxis je patro. Dum la pasinta jaro dek novaj membroj aligxis al nia klubo.
Kun numeraloj: Dum la pasinta jaro nia membraro duobligxis.
Verboj: Komparu la frazojn Mi vekigxis kaj Mi vekis la dormantojn. Oni ne povas diri «Mi vekis min», cxar tio estas sensenca: oni povas veki aliajn, kiam ili dormas, sed sin mem oni ja ne povas veki! -igxi enhavas la ideon «per si mem, auxtomate» kaj cxe la transitivaj verboj oni ne povas anstatauxigi gxin per -igi sin aux nur sin: La pordo fermigxis (neniu bezonis fermi gxin, sed gxi fermigxis tute auxtomate, per si mem). Jxus finigxis la leciono de geografio kaj komencigxis la leciono de Esperanto (oni ne povas diri leciono finis kaj komencis sin!). Neniu estingis la lampon, sed gxi estingigxis tute per si mem. Nur jus mi sciigxis pri tio (aux: eksciis tion). Multe da homoj kolektigxis cxirkaux la muzikantoj. Kiam vi naskigxis («naskis vin» estas tute absurda!)? Levigxu iomete de la segxo!
-igxi estas do refleksiva sufikso kaj servas por netransitivigi la transitivajn verbojn. Tute male al -igi!
Cxe la netransitivaj verboj la senco de -igxi ofte proksimigxas al -igi sin, kvankam certa diferenco cxiam restas inter ili: Post kelktempa sidado mi starigxis (la ago okazas sen ia peno, kvazaux auxtomate). Sed La malsanulo starigis sin malrapide signifas, ke pro la malforteco li devis strecxi sin, uzante la helpon de la manoj k.t.p. Malgraux tio -igi sin estas uzata anstataux -igxi nome pro influo de naciaj lingvoj. En multaj okazoj la diferenco estas ja ankaux vere tre malgranda.
Ankaux la senco de prefikso ek-, kiu indikas komencon de ago aux subitan agon, ofte proksimigxas al -igxi: Post kelktempa sidado mi ekstaris (= komencis stari, subite staris), t.e. starigxis. En ambaux okazoj la rezultato estas ja la sama, kaj tial kelkfoje ek- estas uzata anstataux -igxi. Volante substreki, ke io okazas subite, oni cxiuokaze devas uzi prefikson ek- (ekstarigxis = subite starigxis aux komencis starigxi; ekstaris = subite staris aux komencis stari).
Ekzemploj: Li sidis sur segxo, sed poste li sidigxis sur sofo(n), kaj fine li ecx kusxigxis sur la sofo. Kiam iu subite frapis sur la pordo, li rapide starigxis. Kiamaniere estigxis (ekestis) tiu cxi miskompreno?
Ni atentigas ankaux pri la formoj hejmenigxi (= hejmeniri aux iri hejmen) kaj suprenigxi (= supreniri aux iri supren): Ni hejmenigxis malfrue vespere. La balono suprenigxis (= levigxis) al la cxielo. Sed hejmigxi havas tute alian sencon (igxi hejmo aux igxi hejma): Por la geedzoj la nova logxejo jam tute hejmigxis.
-igxi estas netransitiva (tute male al -igi) kaj povas sekve havi nek akuzativ-objekton, nek pasivan participon. Tiaj formoj kiel «naskigxita» kaj «estigxita» estas do tute neeblaj. Sed aktivajn participojn -igxi kompreneble havas, same kiel cxiuj aliaj verboj: naskigxiNta, estigxiNta.
Igxi (= farigxi, estigxi) estas uzata ankaux kiel memstara verbo: En la lasta tempo li igxis (= farigxis) tre silentema. Cxu vi volas igxi (= farigxi) mia kunlogxanto?
Rimarko 1: Anstataux komencigxi kaj finigxi oni renkontas kelkfoje la simplajn komenci kaj fini: Jxus finis la leciono de matematiko kaj komencis la leciono de geografio. En tiaj okazoj povas temi pri mallongigoj, kie esti estas forlasita: finis esti (= finigxis) kaj komencis esti (= komencigxis). Pli regulaj estas tamen la formoj kun -igxi.
Rimarko 2: -igxi indikas kutime transiron de unu stato al alia, kaj tial oni ne bezonas uzi kun gxi akuzativon de direkto: Sidigxu sur la segxo! Sed kelkfoje gxi povas signifi ankaux transiron de unu loko al alia, kaj tiam la apliko de akuzativo estas pravigebla: Li sidis sur segxo, sed poste li sidigxis sur sofoN, kaj fine li ecx kusxigxis sur la sofo. Tamen ankaux en tiaj okazoj oni povas tute bone uzi nominativon, kiam ne ekzistas dangxero por miskompreno (vidu ankaux pagxon 45 en «Lingvaj Respondoj» de D-ro Zamenhof).
Rimarko 3: Oni ne povas diri «mi lavigxis, kombigxis, razigxis, vestigxis», cxar tiuj agoj ne okazas auxtomate, per si mem, kaj la homo ne restas pasiva cxe tio; oni devas diri: mi lavis min, kombis min, razis min, vestis min.
Rimarko 4: Farigxi havas la saman sencon kiel simpla igxi (= veni en la staton): Sxi farigxis malsana (= igxis malsana, malsanigxis). S-o B. farigxis profesoro (= igxis profesoro, profesorigxis) en Gxenevo. Cxar malsana kaj profesoro estas ne objektoj, sed predikataj suplementoj (vidu §§ 19, 20, 57), ili ne povas havi la finajxon -n.
Rimarko 5: Oni devas diferencigi la formojn interesi, interesigi kaj interesigxi: Tio ne interesas min = Mi ne havas intereson por tio. La saman sencon havas: Mi ne interesigxas pri tio. Mi interesigis lin pri tio signifas, ke mi vekis (estigis) en li intereson por tio.
Anstataux Mi iris frue en la liton kaj La gastoj sidigxis al la tablo oni povas pli mallonge diri Mi enlitigxis frue kaj La gastoj altabligxis. Komparu la diferencon inter La patrino enlitigas (= metas en la liton) la infanojn kaj La infanoj enlitigxas (= iras en la liton).
Ekzemploj: Mi ne scias, kiam mia posxtuko elposxigxis (= falis el la poso). Mi elposxigis (= prenis el la posxo) naztukon. Cxu vi ankoraux ne ellitigxis (= levigxis el la lito)? Post du-hora flugado la aeroplano alterigxis (= venis al la tero). Falinte la knabo surpiedigxis (= levigxis sur piedojn) denove. La sxipo albordigxis (= veturis al la bordo) malrapide. Enlitigxinte mi tuj endorimigxis (= falis en dormon, ekdormis).
Kelkaj uzas ek- ankaux kun prepozicio de: Ekde hieraux mi estas sola. Pli ofte en tia okazo estas uzata tamen depost aux la simpla de: depost hieraux, de hieraux. Malofte ek- estas uzata ecx kiel memstaia verbo: Ni eku! = Ni komencu! Kaj ankaux kiel speco de interjekcio gxi estas kelkfoje uzata: Ek al labor'! Ek al atak'!
(Alskribu la mankantajn sufiksojn kaj mallongigu la diklitere presitajn esprimojn!)
Al la hispana regxo venis en la kapon la ideo, ke Ameriko devas esti eltrovota. Li ven...is Kolumbon kaj demandis lin: «Kolumbo, cxu vi povas eltrovi Amerikon?» -- «Jes, mi povas!» auxd...is la respondo.
Post kelkaj tagoj Kolumbo jam iris en la sxipon, tenante grandan ovon en la mano. Oni metis en la sxipon ankaux la necesan provianton, kaj komenc...is la historia ekspedicio.
Dum la tuta vojagxo Kolumbo sidis en la kajuto kaj penis star...i sur la tablo la kunprenitan ovon. Post kelkaj semajnoj li fine sukcesis pri tio, kaj tuj la kapitano sci...is al li, ke Ameriko jam vid...as. «Mi scias», respondis Kolumbo, «cxar la ovo jam staras».
Nun la sxipo direkt...is rekte al la lando, kaj post nelonge ili jam venis al la bordo en Ameriko. Sur la bordo staris granda amaso da indianoj. Kolumbo kun sia sekvantaro iris el la sxipo, iris en boaton kaj rem...is sin al la bordo, kie la unuan fojon en la historio li star...is siajn piedojn sur la Amerika tero. Li proksim...is al la indianoj kaj demandis ilin: «Cxu vi estas indianoj?» Kaj la indianoj respondis: «Jes, ni estas indianoj. Sed cxu vi estas Kolumbo?»
Ricevinte jesan respondon, la indianoj pal...is kaj ekkriis: «Ho ve, nun ni estas eltrovitaj!»
10 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |