Dek-kvina leciono
Origine, esence de signifas 'deiron', 'devenon', kaj
gxi estas uzata en jenaj okazoj:
- Movo for de io (male al al): Foriru de mi!
(sed Venu al mi!) Li iris de la tablo al la
pordo. Sxi rigardis de la edzo al la edzino. Mi ricevis
longan leteron de mia amiko el Varsovio.
Atentu bone la diferencon inter de kaj el:
Li venis el la auxtomobilo = li estis interne
de la auxtomobilo kaj venis el gxia interno. Li
venis de la auxtomobilo = li estis ne en sed nur
cxe la auxtomobilo kaj malproksimigxis de gxi. Tiaj
frazoj kiel «Mi ricevis leteron el mia amiko»
kaj «Mi venas el mia amiko» estas tute
sensencaj. Devas esti de mia amiko.
- Tempa deiro: Mi dormis de la dekdua gxis la sepa. Jam
delonge (depost longa tempo, dum longa tempo) mi ne
ricevis leteron de vi. De sia oka vivjaro (depost sia oka
vivjaro, ekde sia oka vivjaro) la knabo vizitas lernejon.
Mi laboras jam de (depost) la oka. Anstataux de
oni uzas ofte la pli precizan kaj klaran depost,
dum ekde estas uzata malofte.
- Posedo (genitivo): La domo de la patro (la patro
estas la posedanto de la domo). La koloro de sxiaj
haroj estas blonda. Kuzo estas filo de onklo aux onklino,
kuzino estas filino de onklo aux onklino.
- Dato: Hodiaux estas la 2-a de Februaro. Oni ne
povas diri «la 2-a Februaro», cxar tio
havus tute alian signifon. La unua esprimo estas
mallongigo de la dua tago de Februaro dum la
alia signifas la dua monato Februaro, ekzemple:
Jam la duan Februaron mi pasigas en Cxehxoslovakio.
Pliaj ekzemploj: D-ro Zamenhof naskigxis la 15-an de
Decembro 1859 kaj mortis la 14-an de Aprilo 1917.
Moravska Ostrava, la 21-an de Januaro.
- Post plena, ricxa, abunda: Sxi estis plena
de gxojo. Kanado estas ricxa de arbaroj. La arbo abundas
de fruktoj. Anstataux de oni povas uzi
ankaux je aux kunmetitan vorton: Sxi estis
plena je gxojo aux gxojplena. Sed da
ne estas uzebla en tiaj okazoj, cxar plena, ricxa,
abunda ne indikas mezuron.
- Oni diras Mi lernas EsperantoN, sed oni ne
povas diri «Mi estas lernanto Esperanton»
cxar lernanto kiel substantivo ne povas havi
akuzativ-objekton, kiu estas privilegio de la verboj.
Anstatauxe oni devas diri: Lernanto de Esperanto. La
verkinto de la libro. Gajnintoj de la konkurso.
- Kun pasiva participo de indikas la plenumanton
de la ago: «Homoj sur la tero» estas
verkita de Stellan Engholm. La sxuoj estas faritaj de
sxuisto. La kravato estas donacita de mia filino.
Por indiki 'ilon', per kiu io estas farita (farata,
farota), oni uzas kompreneble la prepozicion per:
La letero estas skribita per inko. La forno estas
hejtata per koakso. Por indiki 'materialon', el kiu
io estas farita, oni uzas la prepozicion el: La
sxuoj estas faritaj el ledo. La domo estas konstruita el
brikoj.
- Kvalito: anstataux Li estas mezkreska aux li
havas mezan kreskon oni povas diri Li estas de
meza kresko. La cxielo estas de griza koloro
= La cxielo estas grizkolora, aux havas grizan koloron.
- Kauxzo: En Cxinujo multaj homoj mortas de malsato. Li
estas laca de la sencxesa laborado. Anstataux de
oni povas same bone diri pro: mortas pro
malsato, laca pro laborado.
- Kun certaj adverboj de loko: Interne de la koro li
tute ne estis tiel trankvila kiel li aspektis. Ekstere de
(= ekster) la urbeto estas mezepoka
kastelo. Apude de (= apud) mi sidis iu
strangulo. Nia klubejo estas proksime de (aux proksime
al) la cxefa placo. Antauxe de (= antaux)
la familio kuris hundeto. La ferfabriko estas transe
de (= trans) la rivero. Pri tio mi
eksciis nur pere de (= per) vi.
La prepozicio da estas parenca al de, sed
gxiaj funkcioj estas multe pli limigitaj; gxi estas uzata nur por
indiki certan kvanton de io, por interligi mezuron kaj tion, kio
estas mezurata: Taso da kafo. Kilogramo da pano. Oni ne
povas diri «taso kafo» kaj «kilogramo
pano» kiel en kelkaj naciaj lingvoj, cxar en Esperanto
ne estas eble tute senceremonie apudmeti du substantivojn -- oni
devas interligi ilin per prepozicio: Vespere mi trinkis nur
glason da teo. Patrino acxetis kilogramon da butero. Metro da
drapo kostas tridek frankojn. Sxi acxetis dudekon da ovoj. Al la
sveda popolo apartenas ses milionoj da homoj. Li ricevis amason
da leteroj. Kiom da membroj havas via societo? En sxiaj vortoj
estis ankaux iom da vero. La germanoj kaj cxehxoj trinkas multe
da (aux multon da) biero. En tiu cxi tasko vi
faris nur kelke da eraretoj (aux kelkajn eraretojn).
Atentu la diferencon inter da kaj de: Glaso
de (aux por) vino (= vinglaso)
estas glaso, kiu estas uzata por vino, sed gxi povas esti tute
malplena; male: glaso da vino estas glaso, kiu estas
plena de vino, egale, cxu gxi estas vinglaso aux iu alia glaso.
Rimarko 1: Kun la fundamentaj numeraloj da ne
estas uzebla: Tri tasoj (ne «tri da tasoj»)
da kafo. Dudek ovoj (ne «dudek da ovoj»).
Sed kun la substantivaj numeraloj oni kompreneble devas uzi gxin:
Dudeko da ovoj. Miliono da homoj (ne «miliono
homoj»).
Rimarko 2: Same kiel de, ankaux da
neniam povas esti sekvata de akuzativo; ne: «Mi trinkis
du tasojn da kafon» sed: Mi trinkis du tasojN da
kafO.
Rimarko 3: Kiam antaux tio, kio estas mezurata,
trovigxas artikolo (la), oni devas anstataux da
uzi de aux el: Donu al mi glaseton de la (aux
el la) vino (ne «da la vino»),
kiun vi acxetis hieraux.
Rimarko 4: Kun la vortoj plena, ricxa, abunda da
ne estas uzebla, cxar ili ne indikas mezuron. Ne «plena
da homoj» sed plena de homoj, homplena.
La diferenco inter de (vidu § 111)
kaj el estas tio, ke de indikas formovigxon el
la proksimeco de io, dum el indikas formovigxon el la
interno de io: Li prenis la revolveron el la posxo. Oni
forprenis revolveron de la sxtelisto (oni ne povas diri «el
la sxtelisto» cxar la revolvero ja ne estis en li!). Mi
ricevis leteron el Helsinki de mia amiko. Pro drinkemo li estas
eksigita el la ofico. La severa patro forpelis sian filon el la
domo.
Krome oni povas distingi kelkajn specialajn okazojn, kiam el
estas uzata:
- Kun superlativo (en la senco elinter): Kolibro
estas la plej malgranda el cxiuj birdoj. Esperanto estas
la plej facila el la lingvoj.
- Por indiki la materialon, el kiu io estas farita aux
konsistas: Bata fabrikas sxuojn el ledo kaj sxtofo.
La forno estas farita el kaheloj. La kurso konsistas el
dudek lecionoj.
- Por indiki la lokon, el kiu iu devenas: Cxu vi vidis
la s-anon el Bruselo? Atentu, ke la frazo Cxu vi
vidis la s-anon en Bruselo? havas tute alian sencon!
La auxtoro de tiu cxi libro estas el Estonio, sed
nuntempe li trovigxas en Cxehxoslovakio.
La diferenco inter por kaj pro estas tio, ke
por indikas celon, pro -- kauxzon: La homoj
acxetas multe da objektoj por kristnasko. Pro kristnasko la
bankoj estas fermitaj. Tiun pupon li acxetis por sia filino. Pro
sia malsana filino li havas multe da zorgoj. Kelkaj akraj vortoj
estis suficxaj por malpacigxo de la geedzoj. Pro la malpacigxo la
edzino ekploris. Por vi mi povas fari cxion! Pro vi mi malfruis
al la vagonaro.
Por estas suficxe proksima al al (kiu
esprimas direkton): Mi mendis kafon por vi. Mi mendis kafon
al vi. La diferenco estas ja tre malgranda, kaj anstataux por
oni povas preskaux same bone diri al kaj male. Sed ne
cxiam! Ekzemple la sekvantaj du frazoj tute ne estas egalaj: Mi
skribis por vi. Mi skribis al vi. Same ne intermiksu por
kaj al en la frazo La homoj acxetas al si multe
da objektoj por kristnasko.
Jen la diversaj nuancoj, kiujn por havas:
- Prezo, por kiu oni acxetas (abonas, mendas k.t.p.) ion,
kvanto, por kiu oni pagas (donas k.t.p.) ion, kaj tempo,
dum kiu io estas okazonta: Mi acxetis florojn por du
kronoj al (aux por) mia edzino. La
knabino petis cxokoladon por kvindek centimoj. Mi pagis
por la floroj (ne pro, cxar la floroj estis
ne kauxzo, sed celo de mia acxeto) du kronojn. La
patro donis al sia filino kvindek centimojn por cxokolado.
La senlaborulo konsentis labori por mangxo kaj logxo. Pro
la bankroto de la entrepreno la laboristoj ne ricevis
salajron por du semajnoj (aux salajron de du
semajnoj). Oni dankis la prezidanton por (aux
pro) lia energia laboro. Dankon por (aux
pro) via interesa letero! Nia instruisto
forveturis por kelkaj tagoj (= li forveturis kun la
celo foresti kelkajn tagojn). Nia klubo abonis «Heroldon
de Esperanto» por unu jaro (dum unu jaro
havas tute alian sencon).
- Malo de kontraux: Dudek kvin membroj
vocxdonis por kaj nur dek vocxdonis kontraux la propono.
Cxiuj cxeestantoj estis por fondo de la klubo.
- Certajn verbojn (voli, deziri, povi, scipovi, devi,
rajti, ordoni, promesi, permesi, komenci, fini, cxesi,
dauxri, intenci, projekti, lasi, igi, sxajni, emi,
domagxi k.t.p.) infinitivo sekvas senpere: Mi
volas mangxi. La infanoj komencis ludi. Cxu mi rajtas
eniri? Cxesu jam petoli! Mi ne emas labori hodiaux.
Sed multaj aliaj verboj devas esti ligataj kun infinitivo
per la prepozicio por: Cxu vi venis tien cxi
por dormi? La homo naskigxis por labori, suferi kaj morti.
Ili havas nenion por mangxi. Li pafis nur por defendi sin.
Rimarko 1: Kun la verboj iri kaj veni
infinitivo estas uzata kaj kun por kaj senpere: Mi
venis por iom babili kun vi. Venu mangxi! Antaux nelonge ili iris
(por) promeni.
Rimarko 2: Kun pro infinitivo ne estas uzebla.
Oni devas substantivigi la verbon: Pro kurado (ne «pro
kuri») li lacigxis (aux: Pro tio, ke li
kuris, li lacigxis). Mi malfruis pro la tagmangxo.
Rimarko 3: Kun por ke estas cxiam uzata
imperativo: Li sxlosis la biciklon, por ke oni ne sxtelu.
Skribu al sxi, por ke sxi sciu, kie vi estas.
Rimarko 4: Anstataux por kio kaj pro kio,
kiuj inter si tamen ne estas samsencaj, oni povas diri simple kial:
Por kio (= kial) vi venis tien cxi? Pro kio (= kial) vi
ploras, knabeto? Anstataux pro tio, ke oni povas
diri cxar: Mi ne venis pro tio, ke (= cxar) mi ne
havas tempon.