18

Dek-oka leciono

131. Verbigado.

Jam en § 25 ni vidis, ke per simpla intersxangxo de la gramatika finajxo oni povas transporti la vortojn el unu vortklaso en alian: homo -- homa -- home; bona -- bone -- bono; brili -- brila -- brile; mi -- mia; cxirkaux -- cxirkauxo -- cxirkauxa -- cxirkauxe -- cxirkauxi; unu -- unuo -- unua -- unue; hieraux -- hierauxa; jes -- jesa -- jese -- jesi. Tiu cxi praktika regulo donas al Esperanto pli grandan flekseblecon kaj nuancricxecon ol iu alia lingvo havas.

Laux la supra maniero oni povas devenigi grandan nombron da verboj el multaj substantivoj, adjektivoj, prepozicioj, adverboj kaj ecx interjekcioj. Sed cxe tio la verba finajxo havas preskaux neniam la saman sencon kiel esti, kion kelkaj bedauxrinde miskomprenas. La verba finajxo enhavas cxiam la ideon «agi», cxar la verboj estas ja fakte «agovortoj». Sekve oni ne povas anstataux estas homo kaj estas varma diri «homas» kaj «varmas»! La derivitaj verboj havas cxiam tute specialan sencon, kiu ne estas esprimebla per estas -o aux estas -a, kiuj ja indikas staton.

Ekzemple la esprimo Li nur aktoras, kiun oni kelkfoje sxerce uzas, ne estas egala al Li estas aktoro. Li aktoras tute ne signifas, ke li estas aktoro, sed ke tio, kion li faras, ne estas sincera, ke li nur ludas, sxajnigas, t.e. agas kiel aktoro, dum li fakte povas esti oficisto, sxuisto aux kio ajn. La sama diferenco estas inter cxiuj verboj kaj la formoj estas -o aux estas -a.

Pro tio ankaux la sintezaj participaj formoj («mangxintas» anstataux estas mangxinta, «skribitas» anstataux estas skribita, k.t.p.), kiujn kelkaj reformemuloj de tempo al tempo uzas, estas kontrauxnaturaj kaj sensencaj, krome ankaux malfacile kompreneblaj kaj fremdaj al la naciaj lingvoj.

Ne el cxiu substantivo, adjektivo k.t.p. oni povas devenigi verbon, cxar la senco tion ne permesas. En kelkaj okazoj, kiam iu vorto ne estas senpere verbigebla, oni uzas por tio la sufikson -umi (vidu § 134).

1. Substantivaj radikoj.

  1. Agi per -o (transitivaj): La kruela viro bastonis (= batis per bastono) sian cxevalon. La kokinoj bekas (= prenas per la beko) grajnojn en la korto. Li cxirkauxbrakis (= cxirkauxprenis per la brakoj) sian edzinon. Oni devas bridi siajn dezirojn. Li zorge brosis (= purigis per broso) siajn vestojn. Liaj sxuoj estis brile ciritaj. Printempe la fisxkaptistoj gudras (sxmiras per gudro) siajn boatojn. La stratmuzikisto gurdis (= ludis per gurdo) malnovan melodion. La plafono estis fresxe kalkita (= kovrita per kalko). Sukceso kronos viajn penadojn. Sxi estis maskita kiel ciganino. Oni najlis (= fiksis per najloj) la nigran tabulon al la muro. Mekanikisto oleas la auxtomobilon. La frauxlino estis ricxe parfumita kaj pudrita. Salita viando. La parlamento spegulas la volon de la popolo. Li spicis sian rakonton per spritajxoj. La rajdanto spronis sian cxevalon kaj malaperis el la vido. Printempe la kamparanoj sterkas siajn kampojn. Kiu tapetis tiun cxi cxambron? Li telefonis la novajxon al siaj gepatroj. Personaj intrigoj cxiam venenas la atmosferon. La patro vergis (= batis per vergoj) sian filon pro lia malobeo. La fiakristo senkompate vipadis (= batadis per vipo) sian cxevalon. La mahometanaj virinoj havas vualitan (= per vualo kovritan) vizagxon.

    Netransitiva: En Danujo preskaux cxiuj biciklas (= veturas per biciklo). En la norvega montaro estas agrable skii (= kuri per skioj).
  2. Agi kiel -o (transitivaj): Longaj haroj kadris (= cxirkauxis kiel kadro) lian vizagxon. Norde kaj okcidente limas Estonion la Balta Maro. Oni devas mastri (= estri) siajn sentojn. Alta arbo ombras mian fenestron. Ciganino profetis (= antauxdiris, auxguris) al li grandan estontecon. La jxaluza virino spionis sian edzon.

    Netransitivaj: La ciferoj de la horlogxo fosforas (= brilas fosfore) en mallumo. Hodiaux frostas. Liaj okuloj lumis pro kolero. Ankoraux nun ehxas (= resonas) en miaj oreloj sxia sonora rido. Kolero subite ekflamis en li. Sxipruino flosis (= nagxis kiel floso) sur la maro. Kelkfoje hajlas (= falas hajlo) ecx somere. Vintre negxas, sed somere pluvas. La maro ondas. La vojo polvas. La fero rustas. La nazo de la knabo sangis. La akvofalo sxauxmas.
  3. Fari -on (transitivaj): Oni auxkciis (= vendis auxkcie) la bienon. Brosxurita libro. Svedujo eksportas multe da ligno. Nia societo ekspoziciis Esperantan literaturon. La robo estas moderne fasonita. Per la afiksoj ni formas multe da novaj vortoj. La novajxo forte impresis sxin. Sxi komplezis lin per rideto. Cxirkaux la Balta Maro oni kontrabandas alkoholon. La tablo estas makulita per inko. La strato estas pavimita per gruzo. Ni propagandas Esperanton. La komercistoj reklamas siajn varojn. Tiu vojo ne estas signita sur landkarto. La 15-an de Decembro ni solenas (= festas, celebras) la naskigxtagon de D-ro Zamenhof. Fulmotondro teruris (= timegigis) la infanojn. Sxi testamentis sian tutan havajxon al Esperanto.

    Netransitivaj: La arboj jam ekburgxonas. Dimancxe ni ekskursis al la montaro. Parolante la surdmutuloj gestas (= faras gestojn) kaj grimacas (= faras grimacojn). Hirundoj nestas sub la rando de la tegmento. Ili polemikis pri politiko. Li procesis kun (kontraux) sia antauxa amiko. La kelnero respekte riverencis. La ministoj strikis kvar tagojn. Oni tostis (ankaux toastis) por la jubileulo. La avo valsis (= dancis valson) kvazaux dudekjarulo.
  4. Havi -on (transitivaj): La virinoj abomenas la ratojn. Li ne volis sidigxi sur la malseka herbo, cxar li domagxis siajn vestojn. Sxi profunde funebris la morton de sia edzo. Mi ne bone konceptas vian proponon.

    Netransitivaj: La mortanto jam agonias. La sxipo averiis (= havis averion) cxe la bordo de Nov-Zelando. Kiam oni estas malsata, cxiu mangxajxo gustas bone (= havas bonan guston). Li oficas en la ministerio por eksteraj aferoj. Soldato postenas cxe la municiejo. Cxu mi rajtas (= havas la rajton) eniri? Tiel statas (= tian staton havas) la afero.
  5. Doni -on (transitivaj): Li animis la kunvenon per gajaj spritajxoj. Diplomita ingxeniero. Malavara samideano financis la grandskalan propagandon. La arboj verde koloras la pejzagxon (= donas al la pejzagxo verdan koloron). Li motivis sian foreston per malsano. Patentita fabrikmarko. Premiita verko. Privilegiita klaso. Salajrata oficisto.
  6. Transitivaj: Al kiu la letero estas adresita? La kino afisxis sian novan filmon en la tuta urbo. En Esperanto oni akcentas la antauxastan silabon, Mi ne almozos (almozpetos) vian amon! La salono povas ampleksi (enhavi, enteni) kvarcent homojn. Tiu opinio estas bazita sur miskompreno. Li forgesis dati la leteron. Li estis tre embarasita pro la surpriza demando. Kato embuskas birdon. Ford fabrikas auxtojn (auxtomobilojn). Cxiuj domoj estis flagitaj. Stockholm estas nomata (= nomigxas) «Venecio de la Nordo». La biletoj estas numeritaj (= provizitaj per numeroj). Li pretekstis la eksigon per manko de tempo. Ni cxiuj estimas kaj respektas vin (= havas respekton al vi). La malgranda Vilhelmo lernis silabi. Antaux kristnasko la komercistoj enspezas multe. Tute vane mi elspezis tiun monon. En kelkaj landoj oni titolas la gimnaziajn instruistojn profesoroj kaj la gimnaziajn lernantojn studentoj.

    Netransitivaj: La sxipo ankris en la rodo. La pregxantoj genuis (genufleksis). Mi ne scias, pri kio temas. La kastelo tronas alte super la urbo.

Por resubstantivigi tiujn verbojn oni uzas la sufikson -ado: krono -- kroni -- kronado; martelo -- marteli -- martelado; skio -- skii -- skiado; profeto -- profeti -- profetado; kadro -- kadri -- kadrado; sango -- sangi -- sangado; brosxuro -- brosxuri -- brosxurado; burgxono -- burgxonado; posteno -- posteni -- postenado; premio -- premii -- premiado; afisxo -- afisxi -- afisxado: ankro -- ankri -- ankrado, k.t.p.

Sed inter pluvo kaj pluvado, reklamo kaj reklamado, polemiko kaj polemikado, respekto kaj respektado k.a. la diferenco ne estas granda, kaj en tiaj okazoj oni bezonas uzi la sufiksajn formojn nur tiam, kiam temas pri dauxra ago.

2. Adjektivaj radikoj.

Li ne atentis sxiajn petojn. Sxi ne kuragxis levi sian rigardon. Sxi malfruis (= venis malfrue, malfruigxis) al la vagonaro. Li furiozis kiel sovagxa besto. La virinoj ofte kapricas kaj koketas. Kriplulo lamas (= iras lame) sur la strato. La trajno rapidas (= veturis rapide) tra marcxoj kaj arbaroj. La arbaro nigras en la krepusko. La maro bluis malproksime. Lia skribajxo abundas je eraroj. Neniu egalas (= estas egala) al li (lin) en lerteco. La sorto favoras (= estas favora) al vi (vin). Sxi fieras pri sia filo. Kelkaj frankoj ne gravas (= estas gravaj), kiam temas pri grandaj sumoj. Kelkaj homoj inklinas (= havas la inklinon) longe paroli. Lia edzino jxaluzas cxiun virinon (= estas jxaluza al aux kontraux cxiu virino), kun kiu li parolas. Pro paralizo la maljunulo ne kapablis (= estis kapabla) mem movi sin. La eldonejo mem kulpas (= estas kulpa) pri (en) tio, ke la libro estas malmulte acxetata. Cxu necesas (= estas necese) aldoni, ke baldaux ili geedzigxis? Vi pravas (= estas prava). La infanoj kutime similas (= estas similaj) al siaj gepatroj (aux siajn gepatrojn). Dek minutoj plene suficxas (= estas suficxaj) por iri al la stacio. Per tio vi nur malutilos (= faros malutilon) al la afero (aux la aferon). Sxi ne indas (= estas inda) vian amon. La maljunulinoj emas (= estas emaj) multe babili.

Kompreneble ne cxiuj adjektivoj estas tiamaniere verbigeblaj, kaj, kiel ni jam diris, la verbo cxe tio ne estas egala al adjektivo kun estas. Komparu ekzemple la formojn kuragxis (= havis kuragxon) kaj estis kuragxa, lamas (= iras lame) kaj estas lama, rapidis (= iris, veturis rapide) kaj estas rapida, favoras (= elmontras favoron) kaj estas favora, malutilos (= faros malutilon) kaj estos utila, k.t.p. Kelkfoje tamen la senco de la verbo kaj adjektivo kun esti tiom proksimigxas, ke estas egale, kiun el ili oni uzas. Sed malgraux tio restas certa diferenco kaj la stila valoro ne estas la sama, cxar adjektivo kun esti indikas ja staton, dum la verbo esprimas agon.

Kun la koloroj kelkaj uzas la sufikson -igxi, ekzemple la arbaro nigrigxas anstataux nigras. Sed inter tiuj du formoj estas ja granda diferenco! Cxar nigrigxas signifas «farigxas nigra», dum nigras = impresas nigre. La sama diferenco estas inter bluigxas kaj bluas, verdigxas kaj verdas, k.t.p.

La verboj el adjektiva radiko estas generale netransitivaj, sed pro la ebleco anstatauxigi prepozicion per akuzativo (vidu § 75) parto el ili (precipe egali, favori, simili, indi k.s.) estas uzata ankaux transitive.

3. Prepozicioj.

El la prepozicioj kutime nur anstataux, cxirkaux, per kaj super estas verbigataj: Neniu alia lingvo povas anstatauxi Esperanton. Altaj montoj cxirkauxas la urbon. Hazardo peris ilian renkontigxon kaj konatigxon. Tio superas miajn kapablojn. Kiel montras la ekzemploj, ili cxiuj estas transitivaj.

4. Adverboj kaj interjekcioj.

Cxu vi povas prunti (kutime oni diras pruntedoni) al mi vian trancxilon? Tiun cxi libron mi pruntis (kutime oni diras prunteprenis) el biblioteko. La filo spitis la deziron de siaj gepatroj. Mi venis por adiauxi vin (= diri al vi adiaux). La kato miauxas. Komence sxi neis, sed fine sxi jesis tion.


18

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99