20

Dudeka leciono

156. Stilo.

Stilo estas nomata la maniero, en kiu oni esprimas siajn pensojn. Kiel memstara kaj vivanta lingvo Esperanto havas kompreneble sian propran stilon. Kia do estas la Esperanta stilo? Tiun demandon D-ro Zamenhof respondas jene (Lingvaj Respondoj, pagxo 78): «La vera stilo Esperanta estas nek slava, nek germana, nek romana, gxi estas -- aux almenaux devas esti -- nur stilo simpla kaj logika». Kio do estas logika, simpla kaj klara, tio estas bona, kio estas nelogika, komplikita kaj malklara, tio estas malbona, kvankam oni eble ne pekas kontraux gramatikaj reguloj.

Por havi bonan, elegantan kaj internacian stilon, oni devas bone koni la lingvon kaj gxian spiriton, oni devas havi la kapablon pensi logike kaj rektlinie kaj oni ne rajtas blinde imiti sian gepatran lingvon. Kio estas la rezultato de lauxvorta tradukado, tion klare montras letero, kiun Zamenhof foje ricevis de rusa komencanto (Lingvaj Respondoj, pagxo 79):

«Favora Regnestro! Honoro havas alkusxigi, kio laux kauxzo de antauxskribita al mi kun kuracisto kuraco mi en efektiva tempo ne en stato elpleni de donita kun mi al vi promeso; apud kio postaperigas, ke mi turnos sin al domo tra du monatoj, ne pli frue de fino de Auxgusto».

En bona kaj internacia Esperanto tiu letero aspektus jene:

«Estimata sinjoro! Mi havas la honoron raporti al vi, ke kauxze de kuracado, rekomendita al mi de la kuracisto, mi en la nuna tempo ne povas plenumi la promeson, kiun mi donis al vi; mi ankaux sciigas vin, ke mi revenos hejmen post du monatoj, ne pli frue ol en la fino de Auxgusto».

Ni vidas, kia granda diferenco estas inter la «originala» kaj la korektita letero! La kauxzo estas tio, ke la rusa komencanto tradukis el sia gepatra lingvo cxiun vorton aparte, neglektante la rilaton inter ili kaj ilian logikan sencon, dependantan de la kunteksto, dum en la korektita letero estas tute precize reproduktita la enhavo. Kvankam en ambaux okazoj temas pri fidela kaj preciza traduko, la rezulto estas tamen tre malegala.

Tiajn nekompreneblajn kriptogramojn, kian la rusa komencanto sendis al Zamenhof, povus fari ankaux angloj, francoj, germanoj kaj cxiuj aliaj popoloj, se ili lauxvorte tradukus el sia gepatra lingvo, ne nur al Esperanto, sed ankaux al kiu ajn alia lingvo. Tial ne traduku mekanike la unuopajn vortojn kaj formojn, sed penu cxiam eltrovi ilian logikan enhavon, kaj tiun enhavon reproduktu en Esperanto laux gxiaj reguloj kaj gxia spirito!

Cxiu homo tiel kutimigxis al sia gepatra lingvo, ke al li sxajnas, ke gxi estas el cxiuj lingvoj la plej natura, la plej logika kaj la plej bona. Sed fakte cxiu nacia lingvo svarmas je nelogikajxoj kaj sensencajxoj, kiuj estas nekompreneblaj kaj ofte ecx ridindaj por eksterlandano, cxar neniu nacia lingvo sekvas la rektajn vojojn de la racio kaj logika pensado, sed nur tiujn de la tradicio kaj kutimoj. Tiaj nelogikaj kaj lauxforme absurdaj esprimoj estas nomataj idiotismoj. Cxiu nacia lingvo havas siajn proprajn idiotismojn, kiuj ne estas lauxvorte tradukeblaj al aliaj lingvoj.

Por ilustro ni prezentas cxi-sube lauxvortajn tradukojn el kelkaj lingvoj. Estona: «Kiel la mano iras?» Finna: «Kiel vi povas?» Rusa: «Kiel la aferoj» Germana: «Kiel gxi iras?» Franca: «Kiel vi portas vin?» Angla: «Kiel faras vi faras?» Itala: «Kiel vi staras?» Sveda: «Kiel staras gxi al?» Cxehxa:«Kiel vi havas vin?» Norvega: «Kiel vi trovas vin?» Hungara: «Kiel vi estas?» Malgraux la malegaleco de la formo ili cxiuj havas tute saman sencon: Kiel vi fartas? La rusoj ne dancas laux piano, sed «sub piano». Veraj akrobatoj! Kiam la svedo venas ien en la lasta momento, oni diras, ke li venis «en la tempo de la grafo», kaj kiam li mortas, oni diras, ke li «iris el la tempo». La estonoj ne metas la cxapelon sur la kapon kaj la piedojn en la sxuojn, sed ili metas la cxapelon «en la kapon» kaj «la sxuojn en la piedojn»; la estonaj maljunuloj portas barbon ne sur la mentono aux cxirkaux la busxo, sed «en la busxo». Kaj kiam la estono diras, ke «pregxeja sinjoro metis mortintan korpon en lignan cxemizon» tio signifas, ke pastro benis mortinton okaze de la encxerkigo. Certe ankaux en via propra lingvo vi povas trovi multajn tiajn «perlojn».

Se nun cxiu popolo lauxvorte tradukus al Esperanto kaj uzus en gxi siajn idiotismojn, ni ne plu komprenus unu la aliajn kaj anst. internacia lingvo ni havus ian kriptogramon. Tial ne imitu blinde vian gepatran lingvon, ne traduku el gxi lauxvorte kaj ne postulu, ke la internacia lingvo estu en cxiu detalo simila al gxi.

Skribu kaj parolu cxiam simple, klare kaj internacie, por ke cxiuj facile kaj egale vin komprenu. Por tio estas necese, ke vi pensu ne en via gepatra lingvo, sed rekte en Esperanto. Komence tio ja estas malfacila, sed post kelktempa ekzercado kaj praktika uzado de la lingvo vi bone sukcesos. Tiam vi certe ne faros frazojn, similajn al «Ni cxiuj estas konsentaj kun via opinio temata pri fondigxo apartan polican grupon» kiun mi trovis en letero de relative perfekta s-ano, sed vi diros simple kaj elegante: Ni cxiuj konsentas kun vi pri la fondo de aparta polica grupo.

Por akiri internacian kaj bonan Esperantan stilon, oni ne bezonas studi plurajn lingvojn, kiel kelkaj opinias, sed estas nur necese fundamente koni la strukturon kaj spiriton de Esperanto mem. Ilin vi plej bone ekkonos, zorge legante la gazetaron kaj literaturon, precipe la verkojn de nia Majstro kaj aliaj bonaj auxtoroj, kaj interparolante kun alilandanoj.

Tiam vi konstatos ankaux tion, ke malgraux sia logikeco, malgraux la manko de idiotismoj la Esperanta stilo tute ne estas mekanika, seka kaj senviva kiel matematika formulo, kiel asertas kelkfoje la kontrauxuloj, sed ke sub la plumo de talenta poeto kaj verkisto, kiu plene estras la lingvon, gxi povas esti same vivoplena, poezia kaj sukricxa kiel en kiu ajn alia lingvo. La premiso de tia poezia stilo, kiu donas vivon, koloron kaj elastecon al la lingvo, estas la uzado de diversaj bildaj esprimoj aux poeziaj figuroj: La luno velas sur la cxielo. Sxipo nagxas sur la maro. La tuta mondo kunvenis hieraux sur la Placo de Libereco. Vespero venas k.t.p.

Tiaj bildaj esprimoj ne estas ja rigore logikaj kaj matematike precizaj, sed kun iom da fantazio cxiu facile komprenas ilin, egale al kiu nacieco li apartenas. Tial eraras tiuj, kiuj asertas, ke la horlogxo ne povas iri, ke la kaldrono kaj poto ne povas havi orelojn, ke vespero ne povas veni k.t.p. Ili forgesas, ke la lingvo ne estas matematika formulo, sed ilo por esprimi krom niaj pensoj ankaux niajn sentojn.

157. Historio de Lingvo internacia.

La ideo de internacia lingvo ne estas produkto de la lasta tempo -- jam en la malnovaj tempoj oni sentis1 la valoron de komuna lingvo. En Biblio oni rakontas2, ke iam la tuta mondo havis unu lingvon kaj ke la nuna3 multlingveco estas puno de Dio.

Siatempe kelkaj naciaj lingvoj, ekz. la babela, greka kaj latina, ludis la rolon de pli-malpli internacia lingvo. Sed ilia disvastigxo estis bazita4 sur sxtata potenco, kaj kiam malfortigxis aux falis la sxtato, malaperis el la areno ankaux gxia lingvo.

La unuaj, kiuj ekpensis pri artefarita mondlingvo, estas la grandaj filozofoj Bacon, Comenius-Komensky, Descartes kaj Leibnitz en la komenco de la nova epoko. Konataj estas entute pli ol 300 projektoj de artefarita lingvo, kiuj dividigxas je tri grupoj:

  1. Filozofiaj lingvoj, bildskriboj, signo- kaj ciferlingvoj k.a., plene elpensitaj5 kaj ne bazitaj sur la ekzistantaj lingvoj.
  2. Miksitaj lingvoj, kreitaj laux la modelo de la ekzistantaj lingvoj, sed kies gramatiko kaj vortaro estas grandparte elpensitaj de iliaj auxtoroj.
  3. Lingvoj, konstruitaj sur la bazo de la naciaj lingvoj.

Al la unua grupo apartenas ekz. la filozofia sistemo de G. Dalgarno (London 1661), la muzika lingvo Solresol de F. F. Sudre, aperinta6 en Parizo en 1866, k.a. Dalgarno penis klasifiki cxiujn homajn ideojn, kaj la 17 fundamentajn klasojn kaj iliajn multajn subklasojn li signis per grekaj kaj latinaj literoj. Tiamaniere li ricevis tiajn vortojn kiel ekzemple Skam dia favoro, Skaf adori, Skab jugxi, Skad peti, Skag ofero, Neka cxevalo, Neke azeno, Neko mulo, k.t.p.

En Solresol la tuta gramatiko kaj vortaro estas kombinitaj el la 7 muziknotoj. Jen kelkaj ekzemploj: si jes, do ne, re kaj, dore mi, domi vi, dofa li, redo mia, remi via, refa lia, doredo tempo, doremi tago, dorefa semajno, doresol monato, dorela jaro, doresi jarcento, domisol Dio, solmido diablo, misol bono, solmi malbono, k.t.p. Tiun lingvon oni povis ne nur skribi kaj paroli, sed ankaux kanti, fajfi kaj ludi per kiu ajn muzik-instrumento. Por surdmutuloj estis ellaborita speciala gestsistemo kaj kolora kaj luma signalado estis ebla en gxi per sep diversaj koloroj.

La plej konata kaj perfekta el la miksitaj lingvoj estas Volapük (1879), kreita de germana prelato Johann Martin Schleyer (1831-1912). La gramatiko de Volapük estas suficxe simpla kaj regula, sed tute elpensita kaj artefarita: löfon ami, löfob mi amas, löfom li amas, löfobs ni amas, löfoms ili amas, älöfob mi amis, älöfof sxi amis, elöfof sxi estas aminta, ilöfol ci estas aminta, olöfols vi amos, ulöfols vi estos amintaj, k.t.p.

La vortoj estas cxerpitaj cxefe el la angla, parte ankaux el la latina, germana kaj franca lingvoj, sed ili estas tiel sxangxitaj kaj deformitaj, ke plej ofte estas tute neeble rekoni ilin. La nomo mem de la lingvo devenas el la anglaj vortoj world "mondo" kaj to speak "paroli" (= Volapük). Plue Yulop Euxropo, Silop Azio, Fikop Afriko, Melop Ameriko, Talop Auxstralio, plim komplimento, dol doloro, lol rozo (r estas forigita, cxar la cxinoj ne povas gxin elparoli), fablüd fabriko, dünal ministro, k.t.p.

Jen la pregxo «Patro nia» en Volapük (oni legas kiel estas skribite7; akcenton havas la lasta silabo):

«O Fat obas, kel binol in süls, paisaludomöz nem ola! Kömomöd monargän ola! Jenomöz vil olik, äs in süls, i su tal! Bodi obsik vädeliki givelös obes adelo! E pardolös obes debis obsik, äs id obs aipardobs debeles obas. E no obis nindukolös in tentadi; sod aidalivolös obis de bad. Jenosöd!»

El cxiuj lingvoprojektoj, aperintaj antaux kaj post Esperanto, Volapük havis la plej grandan sukceson kaj disvastigxon. En 1889, kiam gxi atingis sian kulminon, ekzistis 283 societoj kaj 25 gazetoj. Pli ol 1000 diplomitaj instruistoj estis dissemitaj tra la tuta mondo. Lernolibroj estis aperintaj en 25 lingvoj kaj la literaturo konsistis el 384 libroj. Gxi estis instruata en kelkaj superaj lernejoj en Euxropo kaj Ameriko. Sed nun Volapük estas jam delonge tute mortinta kaj apartenas jam nur al la historio.

Laste8 venas la lingvoj, kiuj estas kreitaj sur la bazo de la ekzistantaj lingvoj, ekz. Esperanto, Ido, Occidental, Novial, Interlingua, Idiom Neutral k.a. Ili fakte ne estas artefaritaj, kiel Volapük, Solresol k.a., sed estas same naturaj kiel la naciaj lingvoj, el kies elementoj ili estas kompilitaj. Pro tio9 la mondkonata dana lingvisto Jespersen nomas ilin kombinitaj aux konstruitaj lingvoj. Krome10 ili cxiuj estas tiel11 similaj unu al la aliaj ke cxiu, kiu lernis unu12 el ili, povas suficxe bone kompreni ankaux la aliajn.

El la kombinitaj lingvoj la plej grandan disvastigxon krom Esperanto trovis Ido (1908), kiu prezentas el si specon de reformita Esperanto. Tamen ankaux gxi neniam atingis la saman gradon de disvastigxo kiel Esperanto kaj Volapük kaj nuntempe gxi estas jam preskaux elmortinta. Praktikan valoron en nia tempo havas sole Esperanto, kiu progresas de jaro al jaro malgraux la diversaj malfacilajxoj kaj estas nuntempe jam multoble pli disvastigita ol cxiuj aliaj artefaritaj lingvoj kune, alkalkulite ankaux Volapük kaj Ido. Sekve la praktiko montras, ke per Esperanto la mondlingva problemo jam estas solvita.

(Literaturo: E. Drezen. Historio de la mondolingvo. 243 pagxoj. Leipzig 1931. P. Stojan. Bibliografio de Internacia Lingvo. 560 pagxoj. Gxenevo 1929.).

Klarigoj.

1) Oni povas diri ankaux estis sentata la valoro.

2) Aux: En Biblio estas rakontate. RakontatE, cxar mankas subjekto. Sed tia pasiva formo estas iom peza, tial oni rakontas estas preferinda.

3) Ankaux nuntempa.

4) Proksimume samsenca estas bazigxis.

5) Cxi tie temas pri mallongigita frazo: kiuj estis plene elpensitaj.

6) Aperinta = kiu aperis.

7) La plena formo estas: oni legas tiel, kiel estas skribite.

8) Laste = kiel la lasta(j). Gxi havas tute alian sencon ol fine (= en la fino).

9) Tial.

10) Krom tio.

11) Aux tiom similaj.

12) Ne «unun», kvankam gxi estas rekta objekto: la fundamentaj numeraloj estas nesxangxeblaj kaj ne povas havi akuzativan finajxon.

158. Mallonga biografio de Zamenhof.

Ludoviko Lazaro Zamenhof, la auxtoro de Esperanto, naskigxis la 15-an de decembro 1859 en la pola urbo Bialystok, kie lia patro estis gimnazia instruisto.

La ideo de internacia lingvo, al kiu Zamenhof dedicxis sian tutan vivon, aperis cxe li jam en la plej frua infanagxo1, kiel li mem rakontas en sia fama letero al N. Borovko (traduko de V. Gernet): «En Bjelostoko la logxantaro konsistas el kvar diversaj elementoj: rusoj, poloj, germanoj kaj hebreoj; cxiu el tiuj cxi elementoj parolas apartan lingvon kaj neamike rilatas la aliajn elementojn2. En tia urbo pli ol ie3 la impresema4 naturo sentas la multepezan malfelicxon de diverslingveco kaj konvinkigxas cxe cxiu pasxo, ke la diverseco de lingvoj estas la sola, aux almenaux la cxefa kauxzo, kiu disigas la homan familion kaj dividas gxin en malamikajn partojn. Oni edukadis5 min kiel idealiston; oni min instruis6, ke cxiuj homoj estas fratoj, kaj dume sur la strato kaj sur la korto, cxio cxe cxiu pasxo igis min senti, ke homoj ne ekzistas: ekzistas sole rusoj, poloj, germanoj, hebreoj k.t.p. Tio cxi cxiam forte turmentis mian infanan animon, kvankam multaj eble ridetos pri tiu cxi "doloro pro la mondo" cxe la infano. Cxar al mi tiam sxajnis, ke la "grandagxaj"7 posedas ian cxiopovan forton, mi ripetadis al mi, ke kiam mi estos grandagxa, mi nepre forigos tiun cxi malbonon».

Jam frue li konvinkigxis, ke nek la antikvaj nek la modernaj lingvoj tauxgas por tiu cxi celo, kaj li komencis malklare revi8 pri nova, artefarita lingvo. Poste, kiel lernanto de klasika gimnazio en Varsovio, li faris ankaux diversajn provojn pri tia lingvo, «elpensadis artifikajn ricxegajn deklinaciojn kaj konjugaciojn k.t.p. Sed homa lingvo kun gxia, kiel sxajnis al mi, senfina amaso da gramatikaj formoj, kun gxiaj centoj da miloj de vortoj, per kiuj min timigis la dikaj vortaroj, sxajnis al mi tia artifika kaj kolosa masxino, ke mi ne unufoje diradis al mi: "for la revojn! tiu cxi laboro ne estas laux homaj fortoj"».

Sed kiam li eklernis la anglan lingvon (aldone al la germana, franca, latina kaj greka) kun gxia simpla gramatiko kaj rimarkis la rolon de la sufiksoj en la rusa lingvo, la gramatiko kaj la grandegulaj9 vortaroj komencis rapide malgrandigxi antaux liaj okuloj kaj li ekkriis kun gxojo: «La problemo estas solvita!»

«En la jaro 1878 la lingvo estis jam pli-malpli preta, kvankam inter la tiama "lingwe uniwersala" kaj la nuna Esperanto estis ankoraux granda diferenco. Mi komunikis10 pri gxi al miaj kolegoj (mi estis tiam en la 8-a klaso de la gimnazio). La 5-an de decembro 1878 ni cxiuj kune solene festis la sanktigon de la lingvo. Dum tiu cxi festo estis paroloj11 en la nova lingvo, kaj ni entuziasme12 kantis la himnon, kies komencaj vortoj estis la sekvantaj:

Malamikete de las nacjes
Kadó, kadó, jam temp' está!
La tot' homoze in familje
Konunigare so debá.
»

(En la nuna Esperanto: Malamikeco de la nacioj falu, falu, jam tempo estas! La tuta homaro en familion unuigi sin devas).

Sed Zamenhof estis ankoraux tro juna por eliri publike kun sia verko. Baldaux poste li finis la gimnazion13 kaj ekstudis medicinon, unue en Moskvo, poste en Varsovio. Liaj antauxaj kunuloj el la gimnazio14 baldaux forlasis la »utopion«, kaj ankaux de li mem, timante pro lia sano, la patro prenis la promeson, ke dum la universitata tempo li ne okupigxos15 pri la afero.

En 1885 li finis la universitatajn studojn kun kuracista diplomo kaj komencis sian medicinan praktikon. Nun li ekpensis jam ankaux pri publikigo de la lingvo, kiun li dume estis polurinta, perfektiginta kaj adaptinta al la praktikaj bezonoj per multa tradukado kaj originala verkado: «vastaj provoj montris al mi, ke tio, kio sxajnis al mi tute preta teorie, estas ankoraux ne preta praktike. Multon mi devis cxirkauxhaki, anstatauxigi, korekti kaj radike16 transformi. Vortoj kaj formoj, principoj kaj postuloj pusxis kaj malhelpis unu la alian17, dume18 en la teorio, cxio aparte kaj en mallongaj provoj, ili sxajnis al mi tute bonaj. Tiaj objektoj, kiel ekzemple la universala prepozicio "je", la elasta verbo "meti", la neuxtrala, sed difinita finigxo19 "aux" k.t.p. kredeble neniam falus en mian kapon teorie. Kelkaj formoj, kiuj sxajnis al mi ricxajxo, montrigxis nun en la praktiko senbezona balasto; tiel ekzemple mi devis forjxeti kelkajn nebezonajn sufiksojn». Fine «la parolo fluis jam mem, flekseble, gracie kaj tute libere, kiel la viva patra20 lingvo».

Dum du jaroj li vane21 sercxis eldononton por sia brosxuro pri la nova lingvo, gxis fine en julio 1887, dank' al bonkora helpo de sia estonta bopatro, li mem sukcesis eldoni gxin (D-ro Esperanto. Lingvo internacia. Antauxparolo kaj plena lernolibro), unue en la rusa, baldaux poste ankaux en la pola, franca, germana kaj angla lingvoj. «Mi estis tre ekscitita antaux tio cxi; mi sentis, ke mi staras antaux Rubikono kaj ke de la tago22, kiam aperos mia brosxuro, mi jam ne havos la eblon23 reiri; mi sciis, kia sorto atendas kuraciston, kiu dependas24 de la publiko, se tiu cxi publiko vidas en li fantaziulon, homon, kiu sin okupas je25 "flankaj aferoj"; mi sentis, ke mi metas sur la karton tutan estontan trankvilecon kaj ekzistadon mian kaj de mia familio; sed mi ne povis forlasi la ideon, kiu eniris mian korpon kaj sangon kaj... mi transiris Rubikonon».

El tiu cxi tempo devenas ankaux unu el liaj plej belaj versajxoj26:

Ho, mia kor', ne batu maltrankvile,
El mia brusto nun ne saltu for!
Jam teni min ne povas mi facile,
Ho, mia kor'!
Ho, mia kor'!
Post longa laborado
Cxu mi ne venkos en decida27 hor'!
Suficxe! trankviligxu de l' batado,
Ho, mia kor'!

Zamenhof vidis en Esperanto ne nur lingvon kiel teknikan ilon, sed jam de la komenco li ligis al gxi la ideon pri interfratigxo kaj paca kunvivado de la popoloj, la t.n. internan ideon, kiun li poste evoluigis je tuta instruo, homaranismo. Ke por li gxuste tiu interna ideo estis la plej grava, la cxefa celo de liaj penadoj, ne la lingvo mem, tion li elokvente atestis en sia malferma parolado de la dua kongreso de Esperanto en Gxenevo (1906):

«Se ni, batalantoj por Esperanto, propravole28 donis al la vasta mondo plenan rajton rigardadi Esperanton nur de gxia flanko praktika kaj uzadi gxin nur por nia29 utilo, tio cxi kompreneble al neniu donas la rajton postuli, ke ni cxiuj vidu en Esperanto nur aferon praktikan... El la timo, ke ni eble ne placxos al tiuj personoj, kiuj mem volas uzi Esperanton nur por aferoj praktikaj por ili, ni devas cxiuj elsxiri el nia koro tiun parton de la esperantismo, kiu estas la plej grava, la plej sankta, tiun ideon, kiu estis la cxefa celo de la afero de Esperanto, kiu estis la stelo, kiu cxiam gvidadis cxiujn batalantojn por Esperanto! Ho ne, ne, neniam! Kun energia protesto ni forjxetas tiun cxi postulon. Se nin, la unuajn batalantojn por Esperanto, oni devigos, ke ni evitu en nia agado cxion idean, ni indigne30 dissxiros kaj bruligos cxion, kion ni skribis por Esperanto, ni neniigos31 kun doloro la laborojn kaj aferojn de nia tuta vivo, ni forjxetos malproksimen la verdan stelon, kiu sidas sur nia brusto, kaj ni ekkrios kun abomeno: "Kun tia Esperanto, kiu devas servi ekskluzive nur al celoj de komerco kaj praktika utileco, ni volas havi nenion komunan"!

Venos iam la tempo, kiam Esperanto, farigxinte posedajxo de la tuta homaro, perdos sian karakteron idean; tiam gxi farigxos jam nur lingvo, oni jam ne batalados por gxi, oni nur tirados el gxi profiton. Sed nun, kiam preskaux cxiuj esperantistoj estas ankoraux ne profitantoj, sed nur batalantoj, ni cxiuj konscias tre bone, ke al laborado por Esperanto instigas nin ne la penso pri praktika utileco, sed nur la penso pri la sankta, granda kaj grava ideo, kiun lingvo internacia en si enhavas. Tiu cxi ideo -- vi cxiuj sentas gxin tre bone -- estas frateco kaj justeco inter cxiuj popoloj. Tiu cxi ideo akompanadis Esperanton de la unua momento de gxia naskigxo gxis la nuna tempo. Gxi instigis la auxtoron de Esperanto, kiam li estis ankoraux malgranda infano...

Se mi la tutan pli bonan parton de mia vivo memvole pasigis en grandaj suferoj kaj oferoj kaj ne rezervis por mi ecx ian rajton de auxtoreco -- cxu mi faris tion cxi pro ia praktika utileco? Se la unuaj esperantistoj pacience elmetadis sin ne sole al konstanta mokado, sed ecx al grandaj oferoj, kaj ekzemple unu32 malricxa instruistino longan tempon suferis malsaton, nur por ke sxi povu sxpari iom da mono por la propagando de Esperanto -- cxu ili cxiuj faris tion cxi pro ia praktika utileco? Se ofte personoj alforgxitaj al la lito de morto skribadis al mi, ke Esperanto estas la sola konsolo de ilia finigxanta vivo, cxu ili pensis tiam pri ia praktika utileco? Ho ne, ne, ne! cxiuj memoris nur pri la interna ideo entenata en la esperantismo; cxiuj sxatis Esperanton ne tial, ke gxi alproksimigas reciproke la korpojn de la homoj, ecx ne tial, ke gxi alproksimigas la cerbojn de la homoj, sed nur tial, ke gxi alproksimigas iliajn korojn».

En sia cxarma libro «Vivo de Zamenhof» D-ro E. Privat priskribas D-ron Zamenhof jene (cxe la malfermo de la unua kongreso de Esperanto en 1905 en Bulonjo-cxe-Maro): «Jen sur la scenejo, kun estraro de l' kongreso, eniris la amata Majstro. Malalta, timema, kortusxita33, kun frunto tre granda, rondaj okulvitroj, barbeto iom griza. Cxio jam flugis aux svingigxis en la aero, manoj, cxapoj, tukoj, en duonhora aklamado. Kiam li levigxis post salutoj de l' urbestro, la fervoro retondregis». Karaktere34 li estis homo tre modesta, tiel modesta, ke li ecx ne sxatis la titolon Majstro, per kiu la esperantistoj honoris lin, kaj ke li neniam akceptis iun oficialan postenon en la movado.

Frateco kaj egaleco inter la popoloj estis la celo de lia vivo. Sed la ironio de la sorto volis, ke dum la lastaj jaroj de sia homama vivo li estu atestanto de la plej terura kaj kruela interpopola bucxado, kiun la historio konas, la sanga mondmilito, kaj ke lia vivo estingigxu senespere sub la sonoj de kanonbruo35. Li mortis en Varsovio la 14-an de aprilo 1917. Al la lasta ripozo akompanis lin nur kelke da polaj kaj unu germana esp-isto kaj popolamaso el tiuj, kiujn li estis helpinta kaj ofte senpage fleginta dum sia okulista praktiko. Por la alilandaj gesamideanoj la landlimoj estis fermitaj pro la milito.

(Literaturo: D-ro Edmond Privat. Vivo de Zamenhof).

Klarigoj.

1) Ofte en tiu cxi senco estas uzata ankaux infaneco, kvankam gxia logika senco estas alia.

2) Aux: rilatas al la aliaj elementoj.

3) Kutime oni diras pli ol ie aliloke aux pli ol en iu alia loko.

4) Pli gxusta estus impresigxema aux impresebla.

5) La sufikso -ad- estis tie cxi superflua, cxar gxi aldonas nenion novan al la senco. Atentu, ke en la sekvanta instruis -ad- mankas!

6) Aux: instruis al mi.

7) Kutime oni diras plenkreskaj aux maturaj.

8) Komencis revi = ekrevis.

9) grandegulo = giganto, koloso.

10) Ankaux sciigis kaj informis.

11) Kutime en tiu cxi senco estas uzata parolado.

12) Entuziasme = kun entuziasmo.

13) Oni diras ankaux absolvis gimnazion.

14) Aux: gimnaziaj kunuloj.

15) Ofte oni diras okupos sin.

16) Kutime oni diras radikale, funde, fundamente.

17) Aux: malhelpis unu al la alia.

18) Nuntempe en tia okazo estas uzata la simpla dum. Dume = dum tio, dum tiu tempo.

19) Nuntempe en tiu cxi senco estas uzata finajxo (= io, kio trovigxas en la fino). Finigxo havas proksimume la saman sencon kiel fino.

20) Nuntempe oni diras gepatra lingvo.

21) Ankaux senrezulte aux sen rezultato.

22) Aux: depost la tago.

23) Aux: eblecon.

24) Aux: dependanta.

25) Kutime oni diras okupi sin pri.

26) Ankaux poeziajxo kaj poemo.

27) Atentu la diferencon inter adjektivigita verbo kaj participo: decida pasxo, decidanta persono.

28) Aux: memvole.

29) Tie cxi sxajne devus esti sia.

30) Ankaux indignite aux kun indigno.

31) Aux: ekstermos.

32) Tie cxi unu havas la rolon de nedifina artikolo; preferinda estas iu malricxa instruistino.

33) Ankaux emociita.

34) Aux laux la karaktero.

35) Anstataux kanono pli true estis uzata pafilego.

159. El la «Vojo» de Zamenhof.

Nur rekte, kuragxe kaj ne flankigxante1
Ni iru la vojon celitan!
Ecx guto malgranda, konstante frapante,
Traboras la monton granitan.
L' espero, l' obstino2 kaj la pacienco --
Jen estas la signoj, per kies potenco
Ni pasxo post pasxo3, post longa laboro,
Atingos la celon en gloro.
Ni semas kaj semas, neniam lacigxas,
Pri l' tempoj estontaj pensante.
Cent semoj perdigxas, mil semoj perdigxas, --
Ni semas kaj semas konstante.
«Ho, cxesu4!» mokante la homoj admonas, --
«Ne cxesu, ne cxesu» en kor' al ni sonas:
«Obstine antauxen! La nepoj vin benos,
Se vi pacience eltenos».

Klarigoj.

1) Kutime oni diras deflankigxi, flankenigxi, devojigxi, deklinigxi.

2) En la kutima stilo oni ne rajtas tiamaniere apostrofi la artikolon, kaj ankaux en la poezio tio okazas malofte.

3) Kutime oni diras pasxoN post pasxo.

4) Cxesi estas netransitiva: La pluvo jam cxesis. Ankaux kun infinitivo: Cxesu jam babili! Transitiva gxi farigxas per -igi: Cxesigu la babiladon.

160. El la historio de Esperanto.

La unuaj brosxuroj de 1887 ne vekis tiel grandan intereson al la nova lingvo kiel Zamenhof esperis, cxar gxuste tiam estis la flortempo de Volapük, post kies baldauxa falo multaj perdis la kredon je artefaritaj lingvoj entute. Tamen la semo estis jxetita, kaj iom post iom trovigxis lernantoj kaj uzantoj de la «Lingvo Internacia», kiun gxiaj adeptoj baldaux eknomis simple Esperanto, laux la pseuxdonimo1 de gxia auxtoro. Inter la unuaj pioniroj estis la polo A. Grabowski, la germanoj L. Einstein kaj W. H. Trompeter, la franca markizo L. de Beaufront, la svedo P. Nylen k.a.

La unua Esperanta societo fondigxis2 en 1888 en Nürnberg (Germanujo), kiam la tiea volapukista klubo konvertigxis kaj transiris al Esperanto. La unua gazeto aperis en 1889 sub la nomo «La Esperantisto», ankaux en Nürnberg.

Iom post iom fondigxis pliaj societoj kaj grupoj, aperis literaturaj verkoj kaj diverslingvaj lernolibroj, kaj komencigxis la internacia vivo de la lingvo.

Sed jam ekblovis krizaj ventoj3. En 1891 la personaj cirkonstancoj de D-ro Zamenhof, kiu gvidis tiam la tutan movadon, farigxis tiel malfacilaj, ke li devis cxesigi la aperadon de «La Esperantisto», kies eldonanto kaj redaktoro li nun estis, kaj entute interrompi cxian agadon por la afero. «Mi faris cxion, kion mi povis, mi tenis min tiel longe, kiel mi povis, kaj nun mi devas forigxi kaj peni refortigi miajn piedojn, kiuj rifuzas4 pli porti min. Pasos kelka tempo, miaj vundoj sanigxos, kaj tiam, amikoj, vi denove min vidos inter vi, en la vico de la plej energiaj batalantoj. Mi esperas, ke mia foresto ne longe dauxros».

Felicxe en tiu plej kriza momento por la juna movado aperis nobla kaj malavara savanto en la persono de Trompeter, kiu certigis la aperadon de la gazeto. Sed nun sekvis alia dangxero -- la reforma movado. Ne povante plu kontrauxstari5 al insistaj postuloj pri sxangxoj en la lingvo, Zamenhof ellaboris detalan projekton de reformoj kaj prezentis gxin en 1894 al la membroj de la tiama «Ligo Esperantista» por vocxdonado6. Sed la plejmulto de la vocxdonintoj estis kontraux cxiaj reformoj, kaj tiamaniere Esperanto denove estis savita el grava dangxero.

Tamen per tio ne finigxis la malfacilajxoj. Pro apero de verketo de Tolstoj en «La Esperantisto» la rusa cenzuro en 1895 malpermesis la eniradon de la gazeto en Ruslandon. Cxar la plej granda parto de la abonantoj estis gxuste rusoj, la sekvo7 estis tio, ke la gazeto devis fini sian aperadon. Sed ankaux nun trovigxis savo: en la sama jaro la Klubo Esperantista en Upsala (Svedlando) relevis la falintan standardon kaj komencis la eldonadon de la gazeto «Lingvo Internacia». Depost tiu tempo neniam plu okazis similaj dangxeraj momentoj kaj la afero povis pli-malpli trankvile dauxrigi8 sian progresadon.

Tute nova periodo en la historio de Esperanto komencigxis per la unua internacia kongreso en 1905 en la franca urbo Bulonjo-cxe-Maro, kien kolektigxis 700 esperantistoj el cxiuj landoj de Euxropo. Granda entuziasmo regis inter la kongresanoj. Per longedauxraj tondraj aplauxdoj oni akceptis la Majstron, kiam li aperis sur la scenejo kune kun la kongresa estraro. Malfermante la kongreson, Zamenhof faris sian unuan paroladon antaux multnacia auxskultantaro:

«Mi salutas vin, karaj samideanoj, fratoj kaj fratinoj el la granda tutmonda familio, kiuj kunvenis el landoj proksimaj kaj malproksimaj, el la plej diversaj regnoj de la mondo, por frate premi al si reciproke la manojn pro la nomo de granda ideo, kiu cxiujn nin ligas ... Sankta estas por ni la hodiauxa tago. Modesta estas nia kunveno... sed tra la aero de nia salono flugas misteraj sonoj, sonoj tre mallauxtaj, ne auxdeblaj por la orelo, sed senteblaj por cxiu animo sentema: gxi estas la sonoj de io granda, kio nun naskigxas».

Post tiu unua kongreso Esperanto komencis rapide disvastigxi en la tuta mondo. Fondigxis societoj ecx en Usono9 kaj Japanujo, aperis multnombre lernolibroj kaj vortaroj en diversaj lingvoj, rapide ekkreskis la literaturo. Sed nova dangxero insidis la aferon. En 1907 estis kunvokita en Parizo grava internacia scienca komitato por definitiva akcepto de internacia helplingvo, kie L. de Beaufront, «la dua Majstro» kaj plenrajta reprezentanto de D-ro Zamenhof, tute neatendite kaj perfide, anstataux pledi por Esperanto, sub la pseuxdonimo «Ido» prezentis al la komitato sian propran kreajxon, kiu fakte estis nur ia reformita Esperanto. Kompreneble la komitato akceptis kaj rekomendis tiun novkreajxon, al kiu transiris pluraj esperantistoj kaj Esperanto-societoj. Sed la plejmulto restis fidela al Esperanto.

Baldaux la movado resanigxis ankaux de tiu vundo kaj dauxrigis sian konstantan kaj senlacan marsxadon antauxen, gxis kiam en 1914 ekfuriozis la sanga mondmilito, kiu senkompate detruis preskaux cxion, kion oni tiel pene kaj ame estis konstruinta dum tuta homa generacio. Sed post la milito ekgxermis nova vivo sur la ruinoj kaj nun Esperanto estas pli disvastigita kaj forta ol iam antauxe kaj spite10 al cxiuj homaj antauxjugxoj kaj indiferento obstine dauxrigas sian malfacilan kaj krutan vojon al la celo, -- farigxi la dua lingvo de cxiu kulturhomo.

(Literaturo: D-ro E. Privat. Historio de la lingvo Esperanto, I. kaj II. parto).

Klarigoj.

1) Oni diras ankaux pseuxdonomo kaj auxtora nomo.

2) Aux estis fondata.

3) Aux ventoj de krizo.

4) Proksimume saman sencon havas malakcepti, sed gxi ne estas uzebla kun infinitivo: Li rifuzis (akcepti) la proponon. Li malakceptis la proponon.

5) Ankaux rezisti; oni povas diri ankaux kontrauxstari insistajn postulojn.

6) Ankaux balotado.

7) Ankaux rezulto kaj rezultato.

8) Atentu la uzadon de dauxri: La progresado de Esperanto dauxras. Esperanto dauxras progresi. Esperanto dauxrigas sian progresadon.

9) La origina formo estas Unuigitaj Sxtatoj de Norda Ameriko (U.S.A.).

10) Oni povas diri ankaux spite antauxjugxojn; kelkaj uzas ecx spite antauxjugxoj.

161. Deklaracio pri Esperantismo.

(Akceptita de la I-a Kongreso de Esperanto en Boulogne-sur-Mer la 9-an de auxgusto 1905).

Cxar pri la esenco de la Esperantismo multaj havas tre malveran ideon, tial ni subskribintoj, reprezentantoj de la Esperantismo en diversaj landoj de la mondo, kunvenintaj al la Internacia Kongreso Esperantista en Boulogne-sur-Mer, trovis necese, laux la propono de la auxtoro de la lingvo Esperanto, doni la sekvantan klarigon:

1. La Esperantismo estas penado disvastigi en la tuta mondo la uzadon de lingvo neuxtrale homa, kiu «ne entrudante sin en la internan vivon de la popoloj kaj neniom celante elpusxi la ekzistantajn lingvojn naciajn» donus al la homoj de malsamaj nacioj la eblon1 komprenigxadi inter si2, kiu povus servi kiel paciga lingvo de publikaj institucioj en tiuj landoj, kie diversaj nacioj batalas inter si pri la lingvo, kaj en kiu povas esti publikigataj tiuj verkoj, kiuj havas egalan intereson por cxiuj popoloj. Cxiu alia ideo aux espero, kiun tiu aux alia esperantisto ligas kun la Esperantismo, estas lia afero pure privata, por kiu la Esperantismo ne respondas3.

2. Cxar en la nuna tempo neniu esploranto en la tuta mondo jam dubas pri tio, ke Lingvo Internacia povas esti nur lingvo arta4, kaj cxar el cxiuj multegaj provoj faritaj en la dauxro de la lastaj jarcentoj, cxiuj prezentas nur teoriajn projektojn, kaj lingvo efektive finita, cxiuflanke elprovita, perfekte vivipova kaj en cxiuj rilatoj plej tauxga montrigxis nur unu sola lingvo, Esperanto, tial la amikoj de la ideo de Lingvo Internacia, konsciante, ke teoria disputado kondukos al nenio kaj ke la celo povas esti atingita nur per laborado praktika, jam delonge cxiuj grupigxis cxirkaux la sola lingvo Esperanto kaj laboras por gxia disvastigado kaj ricxigado de gxia literaturo.

3. Cxar la auxtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por cxiam cxiujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate5 tiun lingvon, tial Esperanto estas «nenies proprajxo», nek en rilato materiala, nek en rilato morala.

Materiala mastro de tiu cxi lingvo estas la tuta mondo, kaj cxiu deziranto povas eldonadi en aux pri tiu cxi lingvo cxiajn verkojn, kiajn li deziras, kaj uzadi la lingvon por cxiaj eblaj celoj; kiel spiritaj mastroj de tiu lingvo estos cxiam rigardataj tiuj personoj, kiuj de la mondo esperantista estos konfesataj kiel la plej bonaj kaj plej talentaj verkistoj en tiu cxi lingvo.

4. Esperanto havas neniun personan legxdonanton kaj dependas de neniu aparta homo. Cxiuj opinioj kaj verkoj de la kreinto de Esperanto havas, simile al la opinioj kaj verkoj de cxiu alia esperantisto, karakteron absolute privatan kaj por neniu devigan. La sola unu fojon por cxiam deviga por cxiuj esperantistoj fundamento de la lingvo Esperanto estas la verketo «Fundamento de Esperanto», en kiu neniu havas la rajton fari sxangxon. Se iu deklinigxas de la reguloj kaj modeloj donitaj en la dirita verko, li neniam povas pravigi sin per la vortoj «tiel deziras aux konsilas la auxtoro de Esperanto». Cxiun ideon, kiu ne povas esti oportune esprimata per tiu materialo, kiu trovigxas en «Fundamento de Esperanto», cxiu esperantisto havas la rajton6 esprimi en tia maniero, kiun li trovas la plej gxusta, tiel same, kiel estas farate en cxiu alia lingvo. Sed pro la plena unueco de la lingvo al cxiuj esperantistoj estas rekomendate imitadi kiel eble plej multe tiun stilon, kiu trovigxas en la verkoj de la kreinto de Esperanto, kiu la plej multe laboris por kaj en Esperanto kaj la plej bone7 konas gxian spiriton.

5. Esperantisto estas nomata cxiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto, tute egale, por kiaj celoj li gxin uzas. Apartenado al ia aktiva societo esperantista por cxiu esperantisto estas rekomendinda, sed ne deviga.

Klarigoj.

1) Aux eblecon.

2) Aux interkomprenigxi.

3) En tiu senco estas uzataj ankaux la formoj respondeci, respondeco, respondeca: respondeca (priresponda) redaktoro.

4) Kutime oni diras artefarita; arta = kio rilatas al arto.

5) Ankaux koncerne; anstataux rilate tiun lingvon oni povas diri ankaux rilate (koncerne) al tiu lingvo.

6) Plej ofte oni diras mallonge rajtas.

7) Nuntempe oni ne uzas la artikolon kun adverboj, sed diras simple plej multe kaj plej bone.

162. La evoluo de Esperanto.

Cxio, kio vivas, kreskas kaj evoluas. Ankaux cxiu vivanta lingvo, inter ili Esperanto, subigxas al tiu cxi naturlegxo: seninterrompe ili evoluas kaj sxangxigxas, de jaro al jaro kaj de generacio al generacio, same kiel la tuta vivo sxangxigxas kaj aliigxas. Ni, modernaj homoj, vivas en tute alia mondo kaj aliaj cirkonstancoj ol niaj avoj, kaj sekve ni bezonas ankaux aliajn esprimilojn ol ili havis -- multajn novajn vortojn por nomi la ajxojn kaj ideojn, kiujn ili ne konis, kaj ecx novajn formojn, kiuj pli respondas al la ritmo de la moderna vivo. Samtempe ni ne bezonas multajn vortojn kaj formojn, kiujn uzis niaj avoj, cxar ankaux la koncernaj ajxoj kaj ideoj apartenas jam al historio. Tiaj ne plu uzataj vortoj kaj formoj nomigxas arkaismoj.

Dum la lastaj mil jaroj niaj nunaj kulturlingvoj evoluis kaj sxangxigxis ofte gxis nerekonebleco -- ni malfacile aux preskaux ne komprenas tekstojn, kiuj en nia gepatra lingvo estis skribitaj antaux mil aux ecx kelkaj centoj da jaroj. Sed en nia moderna tempo la evoluo de la lingvoj estas tre malrapida, preskaux nerimarkebla. Sole la lingvoj de la malgrandaj popoloj, kiuj memstarigxis dum la mondmilito, evoluas tre rapide ankaux sub niaj okuloj, cxar pli frue, pro la malfelicxaj historiaj cirkonstancoj, ilia evoluo je kulturlingvo estis malhelpita. Ekz. estas granda diferenco inter tiu estona lingvo, kiu estis uzata dum la mondmilito, kaj la hodiauxa estona lingvo, tiel granda, ke la maljunaj homoj plendas, ke ili ne komprenas la modernajn librojn kaj kelkfoje ecx la parolon de siaj gefiloj kaj genepoj.

Kvankam la agxo de Esperanto estas nur 50 jaroj, tamen ankaux gxi kiel cxiu viva estajxo multe evoluis kaj kreskis dum tiu relative mallonga tempo, tiom, ke tiu, kiu lernus gxin laux la unua lernolibro de 1887 kaj parkerigus la tutan tiaman vortprovizon, malfacile povus legi kaj kompreni la nunajn librojn kaj gazetojn. Cxar tiam la tuta vortaro konsistis ja el malpli ol 1000 radikoj, kaj ecx tiaj vortoj kiel ekzemple ebria, aspekti, aboni, distanco, diskuti, svarmi, stulta, kanono, kadavro k.t.p. estis tiam nekonataj; anstataux aspekti oni diris «elrigardi», kanono estis nomata «pafilego», gazeton oni ne abonis, sed «subskribis», k.t.p. Ecx la sufikso -acx- tiam ne ekzistis. Ankoraux pli granda diferenco estas inter la «lingwe uniwersala» de 1878 kaj la posta Esperanto.

D-ro Zamenhof estus ja povinta eldoni ne maldikan kajereton kun malpli ol 1000 radikoj, sed tuj en la komenco ellabori vastan vortaron kun cxiuj necesaj vortoj, kiuj nuntempe estas uzataj. Tio ja ne estus al li malfacila! Sed intence li tion ne faris, cxar li bone konsciis, ke estas granda diferenco inter la teorio kaj praktiko; ke tio, kio sxajnas esti bona teorie, montrigxas kelkfoje tute sentauxga en la praktiko. Tial li preferis ellabori kaj publikigi nur fundamenton de la nova lingvo, kie trovigxas nur la plej necesaj elementoj, dum la finan ellaboron de la lingvo, la konstruadon de la domo sur la fundamento, li lasis al la praktika lingvouzado, al la esperantista popolo en la tuta mondo. Per tio Esperanto cxesis esti artefarita lingvo, sed komencis sian naturan evoluadon simile al cxiuj aliaj lingvoj, evoluadon, kie partoprenas cxiuj lingvouzantoj, unuavice kompreneble la plej bonaj verkistoj. Sekve la nuna Esperanto estas ne teoria verko de unu sola persono, sed kolektiva ellaborajxo de la tuta esperantista popolo, farita ne «en retorto» laux certaj teoriaj dogmoj, kiel Ido, Occidental, Novial k.a. projektoj, sed iom post iom ellaborita de la vivo mem.

Ke la evoluado de Esperanto ne estu arbitra kaj ne okazu en revolucia maniero, kiel en Ido, kie cxiujare oni sxangxadis la bazojn de la lingvo, tion garantias la verketo «Fundamento de Esperanto», kiu konsistas el Antauxparolo de D-ro Zamenhof, Fundamenta Gramatiko kvinlingva (franca, angla, germana, rusa, pola), Ekzercaro kaj Universala Vortaro kun tradukoj en la kvin nomitaj lingvoj. En la Fundamento neniu persono kaj neniu societo rajtas fari iun ecx plej malgrandan sxangxon, cxar gxi devas gardi la unuecon kaj kontinuecon de nia lingvo. Zamenhof mem havis tiel grandan respekton al la Fundamento, ke li ne korektis en gxi ecx la erarojn, cxar, kiel li skribas en la Antauxparolo, «la fundamento devas resti severe netusxebla ecx kune kun siaj eraroj».

La netusxebleco de la Fundamento signifas kompreneble tion, ke neniu rajtas en gxi mem fari ian korekton aux plibonigon, sed gxi devas por cxiam resti sensxangxa kiel auxtentika dokumento. Sed tiu netusxebleco tute ne signifas, ke cxiu esperantisto devas lauxlitere imiti ecx la erarojn de la Fundamento kaj ke oni ne rajtas uzi vorton aux formon, kiu ne trovigxas en gxi. Bedauxrinde ekzistas personoj, kiuj miskomprenas tion, kaj estante «pli papaj ol la papo mem», evitas kaj malpermesas la uzadon de cxiu vorto kaj formo, kiu ne trovigxas en la Fundamento. La obeo de tiu postulo signifus, ke cxia evoluo de la lingvo cxesus kaj gxi sxtonigxus simile al la mortinta latina lingvo.

Sed per la Fundamento D-ro Zamenhof tute ne volis kateni kaj haltigi la evoluon de Esperanto, rigidigi kaj sxtonigi gxin en tiu formo, kiun gxi havis antaux jardekoj. En la Antauxparolo li mem diras: «Mi diris, ke la fundamento de nia lingvo devas esti absolute netusxebla, se ecx sxajnus al ni, ke tiu aux alia punkto estas sendube erara. Tio cxi povus naski la penson, ke nia lingvo restos cxiam rigida kaj neniam disvolvigxos... Ho, ne! Malgraux la severa netusxebleco de la fundamento, nia lingvo havos la plenan eblon ne sole konstante ricxigxadi, sed ecx konstante plibonigxadi kaj perfektigxadi; la netusxebleco de la fundamento nur garantios al ni konstante, ke tiu perfektigxado farigxados ne per arbitra, interbatala kaj ruiniga rompado kaj sxangxado, ne per nuligado aux sentauxgigado de nia gxisnuna literaturo, sed per vojo natura, senkonfuza kaj sendangxera». Kaj plue: «Se ia auxtoritata centra institucio trovos, ke tiu aux alia vorto aux regulo en nia lingvo estas tro neoportuna, gxi ne devos forigi aux sxangxi la diritan formon, sed gxi povos proponi formon novan, kiun gxi rekomendos uzadi paralele kun la formo malnova. Kun la tempo la formo nova iom post iom elpusxos la formon malnovan, kiu farigxos arhxaismo, kiel ni tion cxi vidas en cxiu natura lingvo. Sed, prezentante parton de la fundamento, tiuj cxi arhxaismoj neniam estos eljxetitaj, sed cxiam estos presataj en cxiuj lernolibroj kaj vortaroj samtempe kun la formoj novaj, kaj tiamaniere ni havos la certecon, ke ecx cxe la plej granda perfektigxado la unueco de Esperanto neniam estos rompata kaj neniu verko Esperanta ecx el la plej frua tempo iam perdos sian valoron kaj kompreneblecon por la estontaj generacioj.»

Tian «auxtoritatan centran institucion», pri kiu parolas Zamenhof, ni havas en la Lingva Komitato kaj Akademio, la superaj lingvaj institucioj, kiuj gardas kaj gvidas la unuecan evoluon de Esperanto. Aldone al la Fundamento ili oficiale enkondukis jam grandan nombron da novaj vortoj, inter ili la jam menciitaj ebria, aspekti, distanco, diskuti, svarmi, stulta, kanono kaj kadavro, kaj ecx du novajn afiksojn: -acx- kaj mis-. La Akademio oficialigis ecx la literon k anstataux hx en la vortoj arkaismo, arkitekturo, tekniko k.t.p. Sed tio tute ne signifas, ke per tio la malnovaj kaj Fundamentaj arhxaismo, arhxitekturo, malkomprenigxo, pafilego k.t.p. estas eljxetitaj el la lingvo. Ne, ili nur farigxis arkaismoj, cxiam estos presataj en la Fundamento, diversaj vortaroj kaj lernolibroj, kaj cxiu, kiu deziras, povas ilin uzi ankaux en la praktika vivo, kvankam ili donas specialan arkaikan nuancon al la stilo.

La tasko de niaj lingvaj institucioj ne estas de tempo al tempo elpensi novajn vortojn kaj formojn kaj oficialigi ilin nur pro tio, ke tiu aux alia vorto kaj formo placxas al ili. Tia kompreno estas tute malgxusta kaj dangxera, cxar, kiel Zamenhof mem diris, tio, kio sxajnas al ni bona en la teorio, povas montrigxi tute sentauxga en la praktiko. Tial, antaux ol iu vorto aux formo povas trovi oficialigon kaj sankcion de la Akademio, gxi devas esti cxiurilate elprovita en la praktika lingvouzo. Sekve la tasko de la lingvaj institucioj estas ne proponi, sed konstati, studi la vivantan lingvon kaj doni sian oficialigan sankcion nur al tio, kio jam estas gxenerale uzata, jam enradikigxis en la lingvo kaj per tio pruvis sian tauxgecon kaj vivkapablon. Bedauxrinde oni ne cxiam atentas tiun cxi regulon, cxar en la oficialaj listoj trovigxas vortoj, kiuj preskaux neniam estas uzataj en la cxiutaga vivo (ekz. daturo, kurtagxo, arpegxo, sinedrio); dum aliaj, kiuj cxiutage estas uzataj en la tuta mondo (ekz. gramofono, filmo, kino), vane atendas oficialigon kaj ne estas troveblaj ecx en multaj vortaroj.

Ekzistas personoj, kiuj postulas, ke oni uzu nur oficialajn vortojn kaj jam apriore kondamnas cxiujn neologismojn, deklarante ilin kontrauxfundamentaj. Sed, se ni malpermesus la uzadon de la neologismoj, ni haltigus la evoluadon de nia lingvo, kiu rigidigxus kaj sxtonigxus, male al cxiuj aliaj vivantaj lingvoj. Tiam ankaux la nombro de la oficialaj vortoj ne plu povus kreski, cxar, kiel ni vidis, la tasko de niaj lingvaj institucioj ne estas mem elpensi kaj enkonduki novajn vortojn, sed nur konstati kaj aprobi tion, kio jam enradikigxis en la lingvo.

Kompreneble la konstanta alfluo de novaj vortoj kaj formoj malfaciligos la lingvon kaj prave plendas tiuj, kiuj antaux 20 aux 30 jaroj ellernis Esperanton, ke ili multajn vortojn ne komprenas en la modernaj libroj kaj gazetoj. Sed ofte oni plendas ankaux tute senkauxze. Ekzemple antaux kelkaj jaroj malnova s-anino prezentis liston de neologismoj el traduko de Stellan Engholm, plendante, ke sxi ne trovis ilin ecx en sia vortaro. Sed -- sxia listo konsistis el multaj oficialaj vortoj kaj tiaj «neologismoj», kiuj estis cxerpitaj el verkoj de Zamenhof mem! Ke sxi ilin ne komprenis, en tio estis do kulpa ne Engholm, sed sxi mem, cxar sxi ne legis la verkaron de nia Majstro, ne tenis sin en kontakto kun la evoluado de nia lingvo kaj ne acxetis al si pli bonan vortaron.

En la cxiutaga vivo oni povas esprimi sin per malgranda nombro da vortoj. Sed en la sciencoj, en la tekniko kaj literaturo oni ofte bezonas nomi nuancojn, ajxojn kaj ideojn, kiuj gxis nun ne estas tusxitaj en Esperanto. Kion do fari, se en la gxisnuna Esperanto mankas la necesa vorto, derivebla gxi ne estas kaj ankaux neologismon oni ne rajtas uzi? Cxu do oni opinias, ke tute ne estas necese nomi tiun nuancon? Sed tio estus ja atesto de malricxeco al Esperanto, se en gxi ne estus esprimeblaj cxiuj homaj pensoj! La sola ebleco estas en tia okazo per kelkaj vortoj priskribi la ideon, kio estas ja tre primitiva rimedo kaj ne faras honoron al kulturlingvo (por esti konsekvencaj, ni devus tiaokaze forigi el Esperanto almenaux duonon de la vortoj: trovi [= malperdi], lasta [= malunua], fino [= malkomenco], segxo [= sidmebloj], lito [= dormmeblo], okulo [= vidilo], orelo [= auxdilo], k.t.p.) aux ni devas uzi neologismon. Ne cxagrenigxu do, se de tempo al tempo vi trovas en iu libro aux gazeto neologismon!

La naciaj lingvoj cxerpas novajn vortojn el siaj dialektoj kaj ankaux el aliaj lingvoj. Esperanto dialektojn ne havas kaj cxerpas cxion el la cxefaj kulturlingvoj. Sed ne cxiu komencanto rajtas enkonduki neologismojn! Tiun rajton havas nur personoj, kiuj fundamente konas Esperanton kaj gxian spiriton kaj krome scipovas ankaux plurajn aliajn lingvojn. Kaj antaux ol krei kaj uzi iun novan vorton, oni devas zorge esplori, cxu samsenca vorto jam ne ekzistas en la lingvo kaj cxu la ideo ne estas alimaniere esprimebla. Neologismon oni rajtas do uzi nur tiam, kiam tio estas absolute necesa kaj kiam la ideo ne estas alimaniere esprimebla!

Bedauxrinde multaj prenas la aferon tro facile, kaj senpripense enkondukas neologismojn, kiajn Esperanto tute ne bezonas kaj kiuj ecx malutilas gxian internaciecon. Kutime oni faras tion pro influo de sia gepatra lingvo, volante en Esperanto esprimi iun gxian nuancon. Sed memoru, ke en la mondo estas centoj da lingvoj, kaj cxiu el ili havas siajn nuancojn kaj esprimmanierojn, kiuj mankas en la aliaj lingvoj. Same kiel ne estas eble esprimi cxiun nuancon de germana lingvo per la franca kaj male, cxiun nuancon de la itala lingvo per la angla kaj male, same estas sensence postuli, ke Esperanto esprimu cxiujn nuancojn de cxiuj lingvoj de la tuta mondo! Al tiaj nuancoj apartenas ekzemple la germana «darfi» (= rajti, povi), kiu povas esti necesa al la germanoj, sed ne al la multaj aliaj popoloj, kiuj tian nuancon en sia lingvo ne havas kaj al kiuj gxia uzado pro tio estus tre malfacila.

Cxu vi auxdis, ke iu, lernante ekzemple la anglan lingvon kaj trovante tie vortojn kaj formojn, kiuj al li ne placxas, sen longa pripensado «reformas» ilin kaj fiere ekuzas sian propran anglajxon? Ne, tion vi certe ne auxdis, cxar tia ideo al neniu enkapigxis kaj ecx ne povas enkapigxi -- la homoj havas grandan respekton al la «naturaj» lingvoj kaj ne volas reformi ilin. Sed kiam la sama persono eklernas Esperanton, li ofte jam post la unua leciono volas «reformi» kaj «plibonigi»! Cxar li scias, ke Esperanto estas onidire artefarita lingvo, kaj havante grandan memfidon kaj kredante sin malgranda Zamenhofo aux ecx pli sagxa ol Zamenhof, ankaux li volas partopreni en la «farado de la lingvo». Tion faras ne nur instruitaj homoj, sed kelkfoje ecx sxuistoj kaj aliaj metiistoj, kiuj kutime ne okupas sin pri lingvoj kaj ofte ne scipovas perfekte ecx sian gepatran lingvon. Al tiaj «reformemuloj» apartenis dum la tempo de sia lernado ankaux la auxtoro de tiu cxi libro, kaj tre versxajne ankaux la kreintoj de la diversaj mondlingvaj projektoj.

Anstataux «reformi» kaj «plibonigi», lernu Esperanton tian, kia gxi estas, perfektigu vin en gxi, enpenetru en gxian subtilan kaj delikatan spiriton, kaj komprenu, ke gxi ne estas plu artefarita lingvo, sed natura kaj vivanta lingvo de vivanta popolo, same kiel cxiuj aliaj lingvoj, hardita kaj elprovita dum la 50-jara vasta uzado. Esperanto viajn «reformojn» ne bezonas! Kaj se en tiu aux alia punkto gxi povus esti plibonigata, tiam tio estas la tasko de lingvistoj kaj gxenerale rekonitaj verkistoj, sed ne de komencantoj kaj sxuistaj submajstroj. Tio cxi estas dirita ankaux al la verkantoj de artikoloj kaj libroj, kiuj, anstataux skribi bonstilan kaj internacie uzatan Esperanton, volas «brili» per diversaj plibonigoj kaj strangajxoj.


20

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99