08

Oka leciono

52. Mallonga sintakso.

Kiel jam dirite (§ 16), cxiu vorto en la frazo havas sian specialan taskon, same kiel cxiu parto de la auxtomobilo. Tiu parto de la gramatiko, kiu pritraktas la konstruon kaj konsiston de la frazoj, estas nomata sintakso. Por havi klaran bildon pri la lingvo, oni devas koni ankaux gxian sintakson.

53. Predikato.

La plej gravan rolon en la frazo ludas la verbo, kiu indikas, kion tiu faras, pri kiu ni parolas. Tia verbo estas nomata predikato. La predikato povas havi la finajxojn: -as, -is, -os, -us, -u, sed neniam -i: Jakobo skribas. Mi dormis. Cxu vi venos? Ho, se mi estus ricxa! Ni ekiru!

54. Subjekto.

La subjekto indikas tiun, kiu plenumas la agon de predikato: Jozefino legas. Knaboj kuras. Tablo estas meblo. La subjekto neniam povas havi la finajxon -n!

Kiel subjekto povas servi:

  1. Substantivo: Johano parolas. Birdoj flugas.
  2. Pronomo: Sxi venas. Ili iras.
  3. Infinitivo de verbo: Vojagxi estas interese. Labori estas necese.

Certaj verboj estas uzataj sen subjekto: pluvas (ne «gxi pluvas»!) = pluvo falas, negxas = negxo falas, hajlas, fulmas, tondras, sxajnas al mi, okazas kelkfoje, estas necese, estas konate, se placxas al vi, k.t.p.

55. Objekto.

La rekta objekto de la verbo indikas tiun aux tion, kiu estas la celo de la ago, al kiu la ago estas direktita. Se ekzemple knabo batas hundon, la knabo estas la aganto (subjekto) kaj la hundo estas la celo de la ago (objekto). La rekta objekto devas cxiam havi la akuzativan finajxon -n: Jakobo skribas leteroN. La cxasisto trafis neniuN leporoN. Cxu mi faris multajN erarojN?

La akuzativ-objekto estas rekta komplemento de transitiva verbo. La netransitivaj verboj kutime ne povas havi akuzativ-objekton (vidu § 17).

Kiel objekto povas servi:

  1. Substantivo: Kato mangxas ratoN. Adamson ne havas harojN.
  2. Pronomo: Nikolao amas sxiN. Cxu vi vidis iliN?
  3. Infinitivo de verbo: Diligenta homo sxatas labori. La bestoj ne povas paroli.
    Kompreneble infinitivo neniam povas havi la finajxon -n!
  4. Adjektivo en kelkaj maloftaj okazoj: Ili amas unu la aliaN.

56. Epiteto.

La predikato, subjekto kaj objekto estas la cxefaj partoj de la frazo, cxirkaux kiuj grupigxas la ceteraj frazpartoj.

La epiteto estas komplemento de substantivo.

Kiel epiteto povas servi:

  1. Adjektivo: Bona patro. Belaj kantoj ne estas longaj Ford havas multaN monoN. Ni detruos la lingvajN murojN. Esperanta libro. Mia patrino. La gepatroj amas siajN infanojN. La unua tago. La mortinta kato. En la apuda cxambro. La hierauxa tago.

    La adjektiva epiteto staras kutime antaux sia cxefvorto, sed povas stari ankaux post gxi, precipe en poezio: Lingvo internacia. Filo mia. Patrino kara. Homo granda kaj potenca.

    La adjektivo devas nombre kaj kaze akordi kun sia cxefvorto: granda domo; grandaj domoj; grandajn domojn.

    Sed kiam la sama adjektivo komplementas samtempe plurajn substantivojn, gxi estas ofte multnombra, ecx se la substantivoj mem estas ununombraj: varmaJ rostajxo, terpomoj kaj sauxco. Se la adjektivo estus ununombra, oni povus pensi, ke gxi rilatas nur al la unua substantivo (en tiu cxi okazo tiu cxi okazo rostajxo), ne al la ceteraj. Male, la adjektivo estas ununombra, kiam gxi rilatas nur al unu el la objektoj, kiujn la multnombra substantivo indikas: granda kaj malgranda domoj (= du domoj, el kiuj unu estas granda kaj la alia estas malgranda).

  2. Substantivo, malofte ankaux pronomo, kun prepozicio: La domo de la patro. Mono por cxokolado. Skatolo el ligno. Kafo sen kremo. La libro de li (kutime oni diras lia libro). Tia epiteto devas cxiam trovigxi post la substantivo, kies komplemento gxi estas.
  3. Anstataux substantivo kun prepozicio oni povas ofte havi kunmetitan vorton, cxe kio la cxefvorto staras cxiam en la fino kaj la epiteto antaux gxi: patrodomo, ligna skatolo, dompordo. Oni povas ankaux tute simple adjektivigi la epiteton: patra domo, ligna skatolo, doma poro, senkrema kafo. Ekzistas do entute 3 eblecoj: domo de la patro, patra domo, patrodomo.
  4. La difina artikolo: la cxambro.
  5. La vortoj ia, kia, tia, cxia, nenia kaj iu, kiu, tiu, cxiu, neniu: Tiu libro estas tro dika.

57. Predikata suplemento.

Predikata suplemento (predikativo) kompletigas la predikaton kaj rilatas samtempe al gxi kaj al la subjekto. Neniam gxi povas havi la finajxon -n, sed nombre gxi akordigxas kun la subjekto (vidu §§ 19 kaj 20).

Predikata suplemento povas esti:

  1. Substantivo: Oslo estas urbo. Ni cxiuj estas homoj. Kiam la predikata suplemento rilatas al pluraj ununombraj subjektoj, gxi estas multnombra: Parizo kaj Kopenhago estas urboj.
  2. Adjektivo: La cxambro estas varma. La libroj estas Esperantaj. Kiam la predikata suplemento rilatas nur al unu el la objektoj, kiujn la multnombra subjekto indikas, gxi estas ununombra: La krajonoj estas verda kaj flava (= unu krajono estas verda, la alia estas flava).
  3. Kiam la frazo ne havas subjekton aux la subjekto estas infinitivo aux tuta frazo, la predikata suplemento devas esti adverbo: Tie cxi estas tro varme. Lerni Esperanton ne estas malfacile. Estus bone, se nun estus somero. Estas vere, ke mi estis hieraux malsana.

58. Adverbialo (adjekto).

El cxiuj frazpartoj la plej ampleksa estas tiu kategorio, kiun ni nomas adverbialo, cxar cxio, kio ne estas predikato, subjekto, objekto, epiteto aux predikata suplemento, estas adverbialo. Jam la nomo aludas, ke temas pri komplemento de verbo, sed gxi povas esti ankaux komplemento de adjektivo kaj adverbo. Adverbialo estas kutime adverbo kaj substantivo aux pronomo kun prepozicio.

Oni povas dividi la adverbialojn je diversaj subklasoj:

  1. Loko: Mi estas hejme. Kie oni kantas? La kafo estas sur la tablo. Li sidis apud la sxoforo.
  2. Direkto: Kien vi iras? Mi iras hejmen. Metu la manojn sur la tablon. Li prenis la revolveron el la posxo. Venu al mi!
  3. Nerekta aux dativ-objekto: Donu al mi panon. Sxajnas al mi. La domo apartenas al s-ro Ormonto. Nenio placxas al sxi.
  4. Tempo: Somere estas varme. Tage ni laboras kaj nokte ni dormas. Mi skribis dum longa tempo. Longan tempon sxi ne vidis lin. En tiu cxi semajno estas du festotagoj. Cxu li jam venis? Ne, li ankoraux ne venis. Kion vi faris hieraux? Iam estis regxo.
  5. Maniero: Kiel vi fartas? Dankon, bone. La cxevaloj dormas starante. Venu rapide!
  6. Kauxzo: Kial vi ploras? Li rugxigxis pro (aux de) kolero.

Krom tio: deveno, materialo, celo, rimedo, kvanto k.t.p.

59. Vortordo.

En § 15 ni diris, ke en Esperanto la vortordo estas libera kaj ne influas la sencon de la frazo. Sed tio estas kompreneble relativa, same kiel cxio en la mondo estas relativa.

La normala vortordo estas subjekto + predikato + objekto, cxirkaux kiuj grupigxas la ceteraj frazpartoj: La bona lernanto rigardas al la nigra tabulo. Sed pro stilaj kauxzoj kaj por speciale akcenti la objekton aux iun alian parton de la frazo, oni ofte sxangxas la vortordon: Al la nigra tabulo rigardas la bona lernanto. La bona lernanto al nigra tabulo rigardas. Lin mem mi ne vidis, sed lian edzinon mi renkontis sur la strato. Sur la strato mi renkontis lian edzinon.

La bona stilo postulas, ke oni ne apartigu tiujn partojn de la frazo, kiuj rilatas unu al la alia kaj kompletigas unu la alian. Pro tio la frazo «Mi lian edzinon sur la strato renkontis» ne estas modela, cxar la predikato renkontis estas lokita tro malproksime de la subjekto mi. Bonstile oni esprimas sin en unu el la sekvantaj manieroj: Mi renkontis lian edzinon sur la strato. Lian edzinon sur la strato mi renkontis. Sur la strato mi renkontis lian edzinon. Sur la strato lian edzinon mi renkontis.

La samo validas ankaux pri la ceteraj partoj de la frazo: cxiu frazparto trovigxas cxiam cxe tiu vorto, al kiu gxi rilatas. Adjektivo staras cxe substantivo. Kutime antaux, sed kelkfoje ankaux post gxi, precipe en poezia stilo. Adverbo lokigxas kutime post, sed ofte ankaux antaux verbo kaj cxiam antaux adjektivo: Vi parolas bone. Vi bone parolas. Tio estas treege interesa. Kiam oni volas speciale akcenti la adverbon, oni lokas gxin en la komenco de la frazo: Bone vi parolas. Treege interesa estas tio.

La subjekto lokigxas kutime antaux la predikato: Nun mi komprenas (ne «Nun komprenas mi»!). En Svedlando la vintro estas longa (ne: «En Svedlando estas la vintro longa»). Tio estas bona, li diris. Sed: Tio estas bona, diris Petro. Tion mi ne kredas, respondis la patro de mia amiko. Tiuj frazoj sxajnas esti pli fluaj ol: Tio estas bona, Petro diris. Tion mi ne kredas, la patro de mia amiko respondis. Nu, estas afero de gusto!

La loko de la prepozicioj, numeraloj kaj konjunkcioj ne estas sxangxebla: Inter la popoloj estas altaj lingvaj muroj (ne «la popoloj inter»!). Sep tagoj pasis (ne «tagoj sep»!). Ni timis, ke neniu venos.

La artikolo devas esti lauxeble proksime al sia cxefvorto. Tial la germanismo «Oni akceptis la de li faritan proponon» tute ne estas modela, sed en bona Esperanto oni diras: Oni akceptis la proponon, faritan de li; aux: Oni akceptis proponon, de li faritan (tie cxi temas ja fakte pri mallongigita frazo, kies origina formo estas: Oni akceptis la proponon, kiun li faris).

La vortoj ne, ankaux, nur kaj ecx staras cxiam antaux tiu vorto, al kiu ili rilatas. Tion oni devas bone atenti, cxar de ilia loko dependas la senco de la tuta frazo: Mi ne skribis leteron. Mi skribis ne leteron (= mi skribis, nur ne leteron, sed ion alian). Ne mi skribis la leteron (= ne mi, sed iu alia faris tion). Hodiaux mi estis ankaux hejme (= mi estis en diversaj lokoj kaj interalie ankaux hejme). Hodiaux ankaux mi estis hejme (= la aliaj estis hejme kaj ankaux mi faris tion). Ankaux hodiaux mi estis hejme (= mi estis hejme en la antauxaj tagoj kaj ankaux hodiaux). Mi tute ne kredas tion. Mi ne tute kredas tion (= mi kredas nur parte). Hieraux mi nur legis (= mi faris nenion alian). Hieraux nur mi legis (= neniu alia faris tion). Nur hieraux mi legis (= en la ceteraj tagoj mi ne legis aux hieraux estis la unua fojo, kiam mi legis). Ecx li ridas pri tio. Li ridas ecx pri tio. Li ecx ridas pri tio.

Tasko 10.

(Elsercxu la diversajn frazpartojn!)

Talenta besto.

Persson acxetis al si papagon, kiu laux certigo de la birdkomercisto povas paroli. Sed bedauxrinde ecx unu sonon la papago ne eligis dum pluraj tagoj. Persson estis tre cxagrenita pro tio, sed li opiniis, ke eble unu vorton oni tamen sukcesus instrui al la bestacxo. Tial li ekstaris antaux la kagxo de la birdo kaj vokadis sencxese dum pli ol duonhoro: «Hallo, hallo, hallo!»

Nenia rezulto. Persson dauxrigis ankoraux dum tuta kvaronhoro, gxis kiam fine la papago respondis: «Okupita!»

(Götenborgs-Posten).

08

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99