06

Sesa leciono

37. Skemo pri la kunmetitaj tempoj de la verbo.

Ni diru, ke mi trinkas kafon cxiutage je la 8-a matene. Sekve:

Cxiutage je la 7-a mi estAs trinkOnta kafon
je la 8-a mi estAs trinkAnta kafon
je la 9-a mi estAs trinkInta kafon
Hieraux je la 7-a mi estIs trinkOnta kafon
je la 8-a mi estIs trinkAnta kafon
je la 9-a mi estIs trinkInta kafon
Morgaux je la 7-a mi estOs trinkOnta kafon
je la 8-a mi estOs trinkAnta kafon
je la 9-a mi estOs trinkInta kafon

Faru tian tabelon ankaux en via gepatra lingvo!

38. Mallongigado de frazoj.

Dum la kunmetitaj verbformoj kiel tro pezaj estas malofte uzataj kaj kutime anstatauxigataj per simplaj verboj, la participoj estas tamen tre praktikaj kaj utilaj, kiam ili servas por mallongigi frazojn kaj esprimojn:

La knabo, kiu staras tie, ploras = La knabo, staranta tie, ploras. La viro, kiu venis hieraux, estas mia frato = La viro, veninta hieraux, estas mia frato. La auxtomobilo, kiu veturos al Praha, staras ankoraux en la garagxo = La auxtomobilo, veturonta al Praha, staras ankoraux en la garagxo. Cxu vi vidis la motorbiciklon, kiu pasis tie cxi antaux unu horo? = Cxu vi vidis la motorbicikloN, pasintaN tie cxi antaux unu horo? Oni devas savi homon, kiu dronas = Oni devas savi dronantaN homoN (aux: homoN dronantaN). Jen estas la viro, kiu helpos min = Jen estas la viro, helponta min (aux: min helponta).

Sed atentu bone, ke ne estas eble mallongigi frazojn de tipo: Jen estas la viro, kiuN mi helpos (kiuN estas akuzativ-objekto!). Tia frazo devas resti sensxangxa, cxar komplementa frazo povas esti mallongigata nur tiam, kiam kiu estas subjekto.

39. -ante.

Ankoraux pli praktikaj kaj uzindaj estas la adverbaj participoj (kun la finajxo -e), kiuj indikas la rilaton (tempo, maniero, kauxzo) inter la participo kaj la cxefverbo. Per ili oni povas en gracia maniero mallongigi multajn esprimojn kaj igi la stilon malpeza kaj eleganta.

Anstataux la tro pezaj dum mi dormis, mi songxis aux dum la dorm(ad)o mi songxis ni do diru prefere: dormante mi songxis. La finajxo -ante enhavas sekve la ideon «dum» kaj indikas, ke ambaux agoj (tie cxi la dormado kaj songxado) okazas samtempe.

Ekzemploj: Kisante (= kiam aux dum sxi kisis) sxi fermis la okulojn. Komencante la lernadon, mia frato estis nur sesjara. Sidante en kafejo ili ludis sakon. Kantante marsxas la soldatoj. La cxevaloj dormas starante. Atendante vian baldauxan respondon, mi kore salutas vin. Ne atendante li eniris.

Rimarko 1: La e-formoj de la participoj, same kiel cxiuj adverboj, estas kompreneble senpersonaj. Tial io simila al «mi starante» ne estas ebla.

Rimarko 2: Adverba participo estas uzebla nur tiam, kiam la participo kaj verbo rilatas al sama persono. Sed frazoj, similaj al li venis, kiam mi dormis, kie la verboj rilatas al malsamaj personoj, ne estas mallongigeblaj (ne «li venis mi skribante»!).

40. -inte.

La frazon Post kiam Karlo vekigxis, li tuj eklaboris oni povas mallongigi je vekigxinte Karlo tuj eklaboris, kiu estas evidente multe pli gracia kaj eleganta.

-inte signifas «post kiam -is» kaj gxi estas uzata, kiam la ago, kiun esprimas la participo, okazas antaux tiu de la verbo: unue Karlo vekigxis kaj poste li eklaboris. Kaj laborinte Karlo ripozis signifas, ke unue li laboris kaj poste li ripozis.

Ekzemploj: Ricevinte de la patro kvin centimojn, Pauxlo iris en vendejon por acxeti cxokoladon. Biciklinte dum kelkaj horoj, ili ripozis kaj mangxis. Lerninte siajn taskojn, la infanoj ekludis. Veninte hejmen, li trovis sian edzinon morte malsana. Li haltis, ne atinginte la celon.

41. -onte.

Mangxonte li trinkis glason da lakto signifas: antaux ol mangxi (aux: antaux la mangx[ad]o) li trinkis glason da lakto. Sekve unue li trinkis kaj poste li mangxis. La senco estas do tute mala al -inte: Mangxinte li trinkis glason da lakto = post la mangxo li trinkis.

Ekzemploj: Elironte li prenis sian cxapelon kaj bastonon. Dormonte oni malvestas sin. Mortonte la ricxulino testamentis sian tutan havajxon al Esperanto. Vojagxonte sxi acxetis grandan valizon. Enironte privatan cxambron oni kutimas frapi. Laboronte li surmetis siajn laborvestojn.

42. Mia unua skiado.

Multajn dimancxojn mi estas pasiginta en la bela Norvegujo, sed tiu februara dimancxo, pri kiu mi nun estas rakontonta, estas la plej cxarma kaj interesa, kiun mi estas iam havinta.

Matene ni vekigxis frue. Vestinte nin per specialaj skivestoj, ni ekveturis per auxto (= auxtomobilo) al la montaro (t. e. ni unue vestis nin kaj poste ekveturis; se ni dirus vestante, tio signifus, ke ni samtempe vestis kaj ekveturis). Estis bela vintra vetero. Nokte estis falinta fresxa negxo (la negxo jam kusxis sur la tero; falOnta signifus, ke negxos nur la venontan nokton), brilanta (= kiu brilis) en la radioj de la suno (la negxo brilis dum nia veturado, brilInta signifus, ke la negxo brilis antaux nia ekvojagxo, kaj nun ne brilis). Ni estis tre felicxaj, cxar nun estis realigxonta nia longa deziro skii en la belega norvega naturo (ne realigxAnta, cxar ni ja ankoraux ne komencis la skiadon!). Jam kelkajn tagojn ni estis revintaj kaj nokte ni estis ecx songxintaj pri tio (revIntaj kaj songxIntaj, cxar tio okazis antaux nia ekskurso; revAntaj kaj songxAntaj signifus, ke ni faris tion dum la veturo).

Cxe la skidometo estis kolektigxintaj jam multaj gesamideanoj (ne kolektigxAntaj, cxar ili jam estis tie). Salutinte cxiujn kunvenintojn, trinkinte kafon kaj mangxinte bongustajn kukojn, ni almetis la skiojn (unue ni salutis, trinkis kaj mangxis, kaj poste ni almetis la skiojn; salutAnte, trinkAnte, mangxAnte signifus, ke samtempe kun tiuj agoj ni almetis la skiojn; salutOnte, trinkOnte, mangxOnte signifus, ke antaux cxio ni almetis la skiojn kaj nur post tio salutis, trinkis kaj mangxis). Nun estis venonta grava momento en nia vivo -- la unuaj pasxoj sur skioj (nek venInta, nek venAnta tauxgas, cxar la skiado ankoraux ja ne komencigxis)! Mi tremis febre, pensante pri tio (mi tremis kaj pensis samtempe: pensInte signifus, ke mi unue pensis kaj poste tremis, pensOnte -- ke mi unue tremis kaj poste pensis).

Sed baldaux la ekscito estis foriginta kaj mi «gracie kaj elegante» (cxu vi kredas?) glitis sur la brilanta negxo. Jes, kelkfoje mi estis falonta (= preskaux falis), sed tamen mi retrovis la ekvilibron, kaj baldaux mi staris forte kiel roko. Ho, se vi estus vidintaj (ne vidAntaj, cxar tio okazis antaux longe), kun kia plezuro mi skiis! Sed eble vi estus ankaux ridintaj, cxar certe mi aspektis suficxe komika sur skioj.

Skiinte dum longa tempo, mi iris (antauxe mi skiis kaj post tio mi iris) kune kun la aliaj skiantoj (ne skiIntoj, ni ankoraux ne finis la skiadon, nek skiistoj, cxar neniu el ni profesie okupos sin pri tio) en kafejon, trinkonte kafon kaj iom ripozonte (= por trinki kaj ripozi; trinkAnte signifus, ke ni samtempe iris kaj trinkis; trinkInte -- ni unue trinkis kaj post tio iris en kafejon). Estis tre agrable sidi en la kafejo, trinkante kafon, mangxante buterpanojn, auxskultante gramofonan muzikon kaj interparolante.

Vespere estis okazonta en la kafejo festo (okazOnta, cxar la festo ne komencigxis ankoraux), kie la gajnintoj de la unua skikonkurso en la mondo (ne gajnAntoj, cxar la konkurso estis jam finita) estis ricevontaj premiojn (ili ankoraux ne ricevis) kaj pokalojn. Tiu festo estis eble la plej interesa kaj originala, kiun mi iam estas cxeestinta: la dancantoj estis vestitaj per skikostumoj, ankaux la sinjorinoj, kaj cxiuj estis portantaj pezajn skibotojn (= ili surhavis la botojn dum la festo). Vilagxa harmonikisto estis ludanta (= ludis dum la tuta tempo) norvegajn popolajn dancojn, estantajn (= kiuj estis) tre belaj. Poste estis disdonataj diversaj premioj al la partoprenintoj de la konkurso.

Vespere malfrue reveturante hejmen per la auxto, mi estis tre felicxa (reveturante, cxar dum la reveturo), cxar la tago estis estinta tre interesa kaj agrabla (estinta, cxar la tago estis jam finita). Ankaux pro tio mi multe gxojis, ke ankaux mi estis ricevinta premion (= mi jam havis la premion; ricevanta signifus, ke oni gxuste transdonis gxin al mi), kvankam la unuan fojon en mia vivo mi estis starinta sur skioj.

Rimarko: En la supra rakonto estas pro pedagogiaj kauxzoj intence amasigitaj multaj participaj formoj. Ne imitu tion, sed esprimu vin lauxeble simple! Anstataux kunmetitaj verbformoj preskaux cxiam suficxas simplaj verboj, kiujn en okazo de bezono oni povas precizigi per la klarigaj vortetoj jam, gxuste, tuj, preskaux k.a. Tial estas preferinde komenci tiun cxi rakonton jene: «Multajn dimancxojn mi jam pasigis en la bela Norvegujo, sed tiu februara dimancxo, pri kiu mi nun rakontos, estas la plej cxarma kaj interesa, kiun mi iam havis».

Tasko 8.

(Alskribu la mankantajn silabojn.)

43. La gastama provinco

Migr.... komercisto estis vojagx.... en provinco. Cxirkauxvag.... la tutan tagon, li venis iun vesperon laca kaj dormema al malgranda bieno, kie estis logx.... edzo kaj edzino kun siaj ses infanoj. Pet.... permeson tranokti tie, li tuj ricevis gxin. Vespermangx.... la komercisto rimarkis, ke la patrino metas la infanojn po du en la liton. Kiam la unua paro estis ekdorm...., oni transportis ilin sur la plankon, kaj nova paro ricevis lokon en la lito. Ekdorm...., ili siavice devis cedi gxin al la lasta paro, Kiam jam cxiuj infanoj estis tiamaniere ekdorm...., la mastro diris al la fremdulo:

«Bonvolu, nun la lito estas je via dispono!»

La komercisto kusxigxis kaj tuj ekdormis. Matene vekigx...., li trovis sin kusx.... sur la planko apud la infanoj, sed en la lito estis trankvile ronk.... la mastro kaj mastrino (= gemastroj).

(Svenska Dagbladet.)

44. -acx- kaj fi-.

Same kiel mal-, -et- kaj -eg-, ankaux tiuj cxi du afiksoj estas uzeblaj kun cxiaj radikoj, ne influante ilian karakteron.

  1. Sufikso -acx- esprimas malsaton, mizerecon, sentauxgecon: domacxo = aspekte mizera, kaduka kaj malbela domo (gxi tute ne bezonas esti dometo, sed gxi povas esti ankaux domego; kaj dometo siavice povas esti tre bela kaj eleganta); cxevalacxo = mizera kaj malgrasa cxevalo, vera «skeleto»; homacxo = malo de ideala homo; knabacxo; skribacxi = fari «hieroglifojn», malzorge kaj malbone skribi; rigardacxi; acxa = sentauxga, senvalora, malsxatinda; acxe; acxajxo.
  2. La prefikse uzata interjekcio fi- indikas moralan maltauxgecon, abomenon: fidomo = domo, kie oni faras abomenajxojn; fihomo = abomeninda homo; fiagi = agi abomene; fiajxo = abomenajxo.

45. -isto kaj -ismo.

Sufiksoj -isto kaj -ismo estas substantivigaj, t.e. ili devenigas cxiam substantivojn, ankaux el verbaj kaj adjektivaj radikoj.

  1. -isto indikas personon, kiu profesie okupas sin pri tio, kion la radiko esprimas: instrui -- instruisto, pentri -- pentristo, maro -- maristo, sxuo -- sxuisto, cxambro -- cxambristino, scienco -- sciencisto, lingvo -- lingvisto, kriminala -- kriminalisto, sociala -- socialisto. Anstataux. sciencisto estas uzata ankaux scienculo kaj anstataux policisto -- policano, sed la formoj kun -isto estas pli logikaj. Esperantisto devus logike signifi personon, kiu profesie okupas sin pri Esperanto, dum esperantano -- adepto de Esperanto. Sed cxar esperantisto jam enradikigxis en la lingvo kaj ankaux naciaj lingvoj uzas tiun formon, gxi estas preferinda. La formoj geologo kaj geologiisto, geografo kaj geografiisto, fotografo kaj fotografisto estas samsencaj kaj ambaux estas uzataj. La respektivaj sciencoj nomigxas geologio, geografio, fotografio k.t.p.

    Rimarko: Komparu la formojn skribanto, verkinto k.t.p. en § 30, rim. 3!

  2. -ismo indikas doktrinon, instruon: kristano -- kristanismo, katoliko -- katolikismo (ankaux katolicismo), Esperanto -- esperantismo, internacia -- internaciismo, sociala -- socialismo, jxurnalo -- jxurnalismo, auxtomobilo -- auxtomobilismo, kanibalo -- kanibalismo, anglo -- anglismo, franco -- francismo (ankaux galicismo), k.t.p. En multaj internaciaj vortoj -ismo apartenas al la radiko kaj ne estas sufikso: turismo, militarismo, naturalismo, k.t.p.

06

TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). 22-jan-99