05 |
Kiam el la frazo La vetero estas varma, kie la vorto varma samtempe rilatas al la subjekto (vetero) kaj al la verbo (estas), oni forigas la subjekton, la rolo de la vorto varma farigxas alia, kaj gxi ekhavas ankaux alian finajxon: Estas varmE. Tiu cxi sxangxo okazas pro tio, ke nun la vorto varma rilatas nur al la verbo, cxar subjekto mankas, kaj adjektivo ne povas rilati al verbo. Tial oni devas la adjektivon adverbigi. En kelkaj lingvoj oni uzas en tia okazo «formalan subjekton» (il est chaud france, es ist warm germane, det är varmt svede), sed io simila en Esperanto ne estas ebla.
Ekzemploj: Tio estas bonA. Estas bonE. BonE. La libro estas interesA. Estas interesE. InteresE. La cxambro estas varmA. Tie cxi estas varmE (tie cxi estas ne subjekto, sed montras lokon).
Rimarko: Oni ne povas diri Tio estas bone sed oni devas elekti inter Tio estas bonA kaj: Estas bonE.
Same estas pri la frazoj: Sxia kanto estas bela kaj: Sxi kantas bele. En la unua frazo bela rilatas samtempe al la verbo kaj subjekto, en la dua bele rilatas nur al la verbo. Tial ne: Sxi kantas bela, sed: Sxi kantas belE. La diferenco inter adjektivo kaj adverbo estas do tio, ke adjektivo povas rilati nur al substantivo (aux al substantivo kaj verbo samtempe), dum adverbo rilatas al verbo, kion aludas ankaux gxia nomo (latine ad + verbum = al + verbo).
La adverboj respondas al la demando: kiel?
Ekzemploj: La aeroplano flugas rapide kaj alte. La flugo de la aeroplano estas rapida kaj alta. La infano dormas profunde. La dormo de la infanoj estas profunda. La junulo parolis gxentile. La parolo de la junulo estis gxentila. Ne parolu tiel (aux tiom) lauxte! Via parolo estas tro lauxta.
Krom al verbo, adverbo povas rilati ankaux al adjektivo aux al alia adverbo: Antaux kelkaj semajnoj sxi estis gravE malsana. Pro la sorto de sia edzo sxi estis profundE malfelicxa. Tio estas tutE bona! Mia onklino estas mortE malsana. Jan Kiepura kantas eksterordinarE bele. Vi faris vian taskon lauxdinde bone. TutE vere, respondis la viro.
(Bonvolu aldoni la mankantajn finajxojn!)
Antaux kelkaj tagoj mi fartis malbon_, cxar mi estis malsan_, sed nun mi fartas denov_ boneg_. Parolu cxiam lauxt_, kuragx_, kaj elegant_! Estas tre agrabl_, kiam dum vintro en la cxambro estas varm_. Ho, kiel bel_ estas tie cxi! Rajdi sur leono estas dangxer_. Estas bon_, ke vi venis. Jen mallong_ lia historio: li naskigxis, suferis kaj mortis. Li mortis subit_. Bel_ kanto ne estas long_, diras prav_ la estonoj. La italoj parolas ital_ kaj la hispanoj parolas hispan_. Esperanto estas bel_ kiam oni gxin bel_ parolas. Bon_ ridas tiu, kiu last_ ridas. Tion ni scias bon_! Ho, kiel bon_ vi estas! Ne estas grav_!
La esprimo tiu, kiu dormas estas tro longa kaj nepraktika. Tial ni diras pli simple dormanto (= dorm+anto).
MangxAnto = tiu, kiu mangxas.
PromenAnto = tiu, kiu promenas.
SkribAnto = tiu, kiu skribas.
ParolAnto = tiu, kiu parolas.
Dormanto estas do persono, kiu kusxas en la lito kaj ronkas. Mangxanto sidas cxe la tablo kaj enbusxigas mangxajxon. Promenanto movigxas malrapide en parko aux sur strato. Skribanto kondukas plumon aux krajonon sur papero.
La finajxo de la participo estas -ant- (dorm + ant + o), en kiu ni rekonas la vokalon de la estanta tempo de la verboj (a: dormAs, skribAs). Sekve tiuj cxi participoj rilatas al la estanta tempo.
Sed cxar la verboj havas ankaux pasintan kaj venontan tempon, ekzistas kompreneble ankaux koncernaj participoj, formataj per intersxangxo de la priparolita -a- per -i- (dormIs, skribIs) aux -o- (dormOs, skribOs).
DormInto = tiu, kiu dormis.
MangxInto = tiu, kiu mangxis.
PromenInto = tiu, kiu promenis.
ParolInto = tiu, kiu parolis.
Dorminto estas persono, kiu jam vekigxis. Mangxinto estas sata kaj kontenta, dum promeninto estas laca kaj malsata. Parolinto jam finis sian paroladon kaj auxskultas nun la aliajn parolAntojn.
DormOnto = tiu, kiu dormos.
VojagxOnto = tiu, kiu vojagxos.
MortOnto = tiu, kiu mortos.
Dormonto estas persono, kiu oscedas kaj preparas sin por enlitigxo. Vojagxonto pakas siajn valizojn, pripensas la vojagxplanon kaj provizas sin per la necesa mono. Mortonto estas senespere malsana, povas kiam ajn atendi la morton kaj skribas sian testamenton, dum la mortAnto agonias kaj la mortinto jam estas malvarma aux kusxas en la tombo.
Rimarko 1: Cxar sidanto, amanto k.t.p. jam per si mem indikas personon, la personiga sufikso -ulo estas en ili superflua. Tial neniam «sidantulo, lernantulino», sed simple sidanto, lernantino.
Rimarko 2: Same kiel venanto kaj irinto, ankaux pasinto, estanto kaj estonto indikas personon, ne tempon, kvankam ili estas uzataj ankaux en la lasta signifo. Pli gxustaj estas la formoj pasinta, estanta, estonta (venonta) tempo, aux pli mallonge pasinteco, estanteco, estonteco. Sed cxar tiuj formoj estas iom pezaj, preferindaj estas pasinto, estanto, venonto -- miskompreno ja ne povas okazi.
Rimarko 3: La diferenco inter tradukanto kaj tradukisto estas tio, ke tradukanto okupas sin nur okaze gxuste nun pri tradukado, dum tradukisto estas profesiulo. Same granda estas la diferenco inter skribanto kaj skribisto, verkanto kaj verkisto k.t.p. Estas do eraro diri «la verkisto de la libro», cxar tio signifus, ke lia profesio estis verki tiun unu solan libron! Gxusta estas: la verkinto (= tiu, kiu verkis) de la libro.
Rimarko 4: Cxar lernanto, petinto k.t.p. estas substantivoj, ili ne povas havi akuzativ-objekton. Do ne «lernanto Esperanton, petinto monon», sed: lernanto de Esperanto, petinto de (aux pri) mono, kredanto je Dio; k. t. p.
Anstatauxigante la substantivan finajxon -o per la adjektiva -a ni ekhavas adjektivajn participojn, kiuj estas egalaj al la ordinaraj adjektivoj (granda, bela, varma): grandA hundo, dormantA hundo (= hundo, kiu dormas); mortintaJ katoJ (= katoj, kiuj mortis); venonta tempo (= tempo, kiu venos), k.t.p.
Same kiel la ordinaraj adjektivoj, ankaux la participoj devas kaze kaj nombre akordi kun sia cxefvorto: Pasinta somero estis tre varma. La falintaJ pomoJ kusxas sur la tero. Ne timu bojantaJN hundoJN, cxar ili ne mordas.
La frazo La kato estas malsana (kiA? -- malsana) estas laux la formo plene egala al La kato estas mortinta (kiA -- mortintA). Sekve la vorto mortinta indikas staton de la kato, dum en la frazo: La kato mortis la vorto mortis indikas agon. Tio estas la cxefa diferenco inter la simplaj kaj kunmetitaj tempoj de la verbo.
Komparu la frazojn Mi skribis leteron kaj Mi estas skribinta leteron. La unua, kun la simpla verbo, ne montras, ke mi finis la leteron, dum la dua, kun la participo, faras tion. Sekve estas -inta indikas finitan agon (perfekton), dum -is povas esprimi ankaux nefinitan, interrompitan agon (imperfekton). Sed cxar la participaj formoj estas iom pezaj, oni kutime evitas ilin kaj uzas simplajn formojn ankaux cxe finita ago, kiam dangxero por miskompreno ne ekzistas.
Krome atentu, ke la simplaj verbformoj (venis, mangxis) povas kune kun iu preciziga komplemento (hieraux, antaux unu horo, jxus k.t.p.) esprimi ankaux la tempon de la ago, dum estas -inta nur gxenerale konstatas, ke la ago jam okazis (kiam, tio ne gravas).
Krom estas -inta trovigxas kompreneble ankaux la formoj estis -inta kaj estos -inta, kies diferenco estas esprimata per la finajxoj de la verbo esti: EstAs skribinta signifas, ke nun, kiam ni priparolas tion, la ago jam okazis kaj estas finita; estIs skribinta -- jam antaux certa tempo la ago estis finita; estos skribinta -- la ago estos finita post certa tempo.
Ni revenu al la kato:
Havi ne estas helpverbo en Esperanto kaj gxi ne estas uzebla por formado de kunmetitaj tempoj. Sekve neniam «havas skribinta» aux io simila! Havi enhavas cxiam la ideon de posedo, aparteno (mi havas bildon -- mi posedas bildon, la bildo apartenas al mi). Same neebla kiel «mi havas malsana» estas ankaux «mi havas skribinta»!
La diferenco inter mi mangxas kaj mi estas mangxanta estas tio, ke la unua esprimas agon, la dua -- staton. Kia mi estas? Mangxanta. Samtempe la participa formo forte precizigas la tempon, enhavante la ideon «gxuste nun». En la sama maniero diferencas inter si mangxis kaj estis mangxanta, mangxos kaj estos mangxanta.
Kompreneble ankaux li fumos kaj li estas fumonta ne havas la saman sencon. Li fumos povas rilati al iu ajn tempo de estonteco, sed li estas fumonta enhavas la ideon «tuj». La ceteraj formoj: hieraux li estis fumonta (= estis preta por fumi), morgaux li estos fumonta (= estos preta por fumi).
Atentu, ke mal- per si mem ne enhavas la ideon «malbona», kiel la respektivaj prefiksoj de naciaj lingvoj: malvarma ne signifas «malbone varma» aux «malmulte varma», sed estas simple rekta kontrauxo de varma.
-et- enhavas ankaux la karesan nuancon: patrineto, mia kara patrineto; frateto, hundeto, cxevaleto k.t.p.
-eg- estas komparebla kun tre, sed esprimas ankoraux pli fortan grandigon: tre granda -- grandega; tre varma -- varmega.
Jen la diversaj gradoj de la vorto varma:
varmega tre varma varmeta varma |
malvarmeta malvarma tre malvarma malvarmega |
05 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |