13 |
|
i |
|
La serio kun la finajxo -o (io, kio, tio, cxio, nenio) estas veraj substantivoj (same kiel libro, lampo): Tio estas bildo. Fino bona, cxio bona. Nenio nova sub la suno. Io premas mian koron.
Same kiel oni ne povas senceremonie apudmeti du substantivojn (ekz. «domo patro»), same oni ne povas ankaux la io-vortojn apudmeti al substantivoj: ili estas uzeblaj nur memstare, anstataux substantivoj. Sekve la esprimo «Kion libron vi legas?» estas erara.
Kun substantivoj estas uzeblaj la ia-vortoj (ia, kia, tia, cxia, nenia) kaj iu-vortoj (iu, kiu, tiu, cxiu, neniu): Kian libron vi legas? Mi legas interesan (dikan, novan, Esperantan) libron. Kiun libron vi legas? Mi legas biblion. Kiel la respondoj montras, kia libro kaj kiu libro ne estas egalaj: demandante per kiA, oni volas ekscii la ecojn (kvalitojn), demandante per kiU, oni volas ekscii la nomon.
Tiun cxi diferencon inter la ia- kaj iu- vortoj oni devas bone atenti, cxar de ili dependas la senco de la frazo: KiAn malsanon li havas? Li havas gravan malsanon. KiUn malsanon li havas? Li havas ftizon. TiA homo (kia li estas) ne estas fidinda. TiU homo (kiu tie staras) ne estas fidinda. Sxi ne fumis cxiUjn cigaredojn (t. e. kelkajn sxi restigis). Sxi ne fumas cxiAjn (cxiaspecajn) cigaredojn, sed nur la plej bonajn.
Rimarko: La io-vortoj estas uzataj nur ununombre: Per kio (ne «kioj») iras la homoj? Per la piedoj.
Nian cxiutagan panon donu al ni hodiaux. Li renkontis sxin cxiutage sur la strato. En la mondo ekzistas cxiaspecaj (cxiuspecaj, cxiaj) homoj. Tiamaniere (= tiel) oni ne povas sukcesi. Tiutempe (= tiam) Esperanto estis ankoraux tute nekonata. Iufoje (iafoje, kelkiam) oni povas amuzi sin iomete. Kiomfoje mi jam diris al vi! La tiamaj (= tiutempaj) homoj estis tute aliaj ol la nunaj. Li estas dorlotita pro la cxiamaj sukcesoj. Ili renovigis sian iaman amikecon. Antaux la vojagxo al iu fremda urbo sciigu la tieajn esperantistojn pri via alveno. Kioma horo estas nun? La kasisto eksigxis pro diversaj kialoj (= kauxzoj). La brulo (= incendio) tute neniigis la domon. La tiamuloj povas rakonti interesajn historiojn pri tio.
Por kunligi kaj rilatigi frazojn oni povas uzi nur la k-vortojn (kiu, kio, kia...): Tio, kion vi tie vidas, estas versxajne sxipo. La libro, kiu kusxas sur la tablo, estas verda. Tia nebulo, kian ni hodiaux havas, estas vera Londona nebulo. Mi ne scias, kien sxi iris. Cxu li diris, kiam li revenos? Nun vi vidas, kiel oni kaptas fisxojn.
Same kiel oni ne povas diri «Kion libron vi legas?» (vidu § 91), oni ne povas diri ankaux «La libro, kio kusxas sur la tablo», cxar la io-vortojn oni ne povas ja apudmeti al substantivoj. Devas esti: La libro, kiU kusxas sur la tablo. La akcidento, pri kiU mi legis en la gazeto, okazis en Sovet-Unio. La papero, kiUn ni uzas, estas tre maldika. La frauxlinoj, kiUj sidas tie, estas iom konataj al mi.
Sed kial en la frazo La papero, kiun mi uzas, estas maldika la vorto kiuN estas akuzativa, dum la vorto papero, al kiu gxi rilatas, estas nominativa? Cxu ne devus esti: «La papero, kiu mi uzas»? La afero estas tia, ke tie cxi temas fakte pri du frazoj:
En la unua, cxefa frazo, la papero estas subjekto, en la dua, komplementa frazo, mi estas subjekto kaj kiun estas rekta objekto de la transitiva verbo uzas. Tial gxi havas la finajxon: -n. Alia ekzemplo: Mi ne konas la viroN, kiu staras sur la strato. Tie cxi viroN estas rekta objekto de la transitiva verbo: konas kaj kiu estas subjekto de la komplementa frazo: kiu staras sur la strato. Sed nombre kiu devas kompreneble en ambaux okazoj akordi kun sia cxefvorto: La viroJ, kiuJn mi vidis, estis blindaJ. Mi ne konas la ViroJn, kiuJ staras sur la strato.
Ekzemploj: La auxtomobilo, kiu staras antaux la hotelo, apartenas al mia kuzo. La lingvo, kiuN ni lernas, nomigxas Esperanto. Cxu vi volas vidi la filmon, kiuN oni nun prezentas en «La rugxa muelejo»? Neniu sxatas homojn, kiuJ tro multe fanfaronas. Se mi havus multe da mono, mi acxetus cxiujn librojn, kiuJN mi vidis en la montrofenestro de la librovendejo.
La vorteto cxi indikas proksimecon kaj estas uzata kun la montraj vortoj, lauxplacxe post aux antaux ili: tie -- cxi tie, tie cxi; tien -- cxi tien, tien cxi; tiu -- cxi tiu, tiu cxi; tio -- cxi tio, tio cxi. Kun tial, tiel, ties kaj tion gxi estas uzata tre malofte. Kunigi gxin per streketo kun gxia cxefvorto («cxi-tie, tien-cxi»), kiel kelkaj faras, estas nenecese kaj nerekomendinde. Sed cxe la derivado tio estas necesa kaj tiam cxi devas trovigi cxiam antaux sia cxefvorto: La cxi-tiea (ne «tie-cxia»!) Esperantasocieto estas jam kvinjara.
En adverbaj kaj adjektivaj kunmetajxoj oni eliminas tiu kaj tio kaj uzas cxi tute solan: Cxi-jare («cxi-tiu-jare» estus ja tro longa kaj peza!) la rikolto estis eksterordinare bona. Anstataux cxi-jare oni povas diri: en cxi tiu jaro aux: cxi tiun jaron kaj anstataux cxi-jara rikolto = la rikolto de cxi tiu jaro. Plue: cxi-kune (= kun tio cxi), cxi-sube (= cxi tie sube), k.t.p.
Oni povas renkonti ankaux tiajn formojn kiel «cxi-libro, cxi-homo» k.t.p., sed ili ne estas imitindaj, almenaux ne en prozo.
Ajn estas uzata kutime kun la demandaj vortoj kaj havas la saman signifon kiel egale, indiferente: Oni ne povas fidi kiun ajn (egale kiun, indiferente kiun). Venu kiam ajn (egale kiam, indiferente kiam). Ne skribu kiel ajn, sed zorge kaj pripensite.
Kelkfoje ajn estas uzata ankaux kun aliaj tabelvortoj (ie ajn = kie ajn, iam ajn = kiam ajn k.t.p.) kaj ecx tute memstare: Ajna knabo (= kiu ajn, kia ajn knabo) povas tion imiti.
Ajn devas trovigxi cxiam post sia cxefvorto, neniam antaux gxi.
1. Egaleco estas esprimata per: tiel -- ktel, same -- kiel, egale -- kiel, tiom -- kiom aux tute simple per kiel: Karpatoj ne estas tiel altaj kiel (tiom altaj kiom) Alpoj. Mi estas same agxa kiel vi (= samagxa kun vi). Mi sxatas lin tiom kiom sxin. Sxi estis rugxa kiel kankro. Weissmüller nagxas rapide kiel fisxo. La lastaj du frazoj estas fakte mallongigitaj: Sxi estis tiel rugxa kiel kankro. Tiel rapide kiel fisxo.
2. Pli alta grado (komparativo) estas esprimata per pli -- ol (malpli alta per malpli -- ol): Alpoj estas pli altaj ol Karpatoj. Printempe 1934 en Laponujo estis foje pli varme ol samtempe en Egipto. El du malbonajxoj oni elektas cxiam la malpli grandan.
3. Plej alta grado (superlativo) estas esprimata per plej (plej malalta grado per malplej): Elefanto estas plej granda el la bestoj. New York (aux Nov-Jorko) estas la plej granda urbo en la mondo. Plej grave estas, ke homoj pensu logike. Ilia malplej agxa (= plej juna) filino nomigxas Helve.
Kun plej oni ofte uzas difinan artikolon, ecx tiam, kiam sen plej oni gxin ne uzus: New York estas granda urbo. New York estas la plej granda urbo.
Rimarko: Pli kaj plej estas memstaraj vortoj kaj estas skribataj aparte de siaj cxefvortoj: ne «plialta» aux «pli-alta» kaj «plejalta» aux «plej-alta», sed cxiam pli alta kaj plej alta. Sed cxe la derivado oni devas kunskribi ilin kun iliaj cxefvortoj: plialtigi, plibonigi, plejkarulo.
Li kantas kiel Caruso (Karuzo) signifas, ke li kantas en tia maniero (= tiel) kiel Caruso aux ke li kantas sub la nomo Caruso. Li kantas kvazaux Caruso signifas, ke li kantas tiel kvazaux li estus Caruso, dum fakte li tio ne estas. Kiel frato vi devas helpi min (= estante mia frato; cxar vi estas mia frato)! Ni estas ja kvazaux fratoj (= efektive ni ne estas fratoj, sed ni havas tian interrilaton kian fratoj kutime havas). Li faris kvazauxsciencan paroladon (= fakte la parolado scienca ne estis, sed gxi nur aspektis tia). En la praktiko la diferenco ofte tamen ne ludas ian rolon kaj pro sia mallongeco kiel cxiam estas preferinda.
Post kvazaux la verbo havas kutime la finajxon -us: Li kuris, kvazaux fantomoj persekutus lin. La knabo skiis, kvazaux li estus naskigxinta (aux naskigxis) sur skioj. Ili preparis sin, kvazaux ili intencus veturi al la norda poluso. Li aspektis, kvazaux li neniam antauxe estus vidinta (aux vidis) ion similan.
La diferenco inter pli kaj plu estas tio, ke pli montras pli altan gradon kaj plu indikas dauxron: Mi ne deziras pli (multe) da kafo signifas, ke mi estas kontenta pri tio, kion mi jam ricevis. Mi ne deziras plu kafon = antauxe mi deziris, sed nun mi ne plu deziras. La aeroplano levigxis pli alten (ol gxi antauxe estis). La aeroplano levigxis plu supren (= dauxrigis la suprenigxadon).
Plu estas uzata ankaux kun la finajxo -e: Ni iru plue! Neces-okaze, kiam oni volas speciale akcenti direkton, oni uzas gxin ankaux akuzative: Li iris kelkajn pasxojn plueN. Sed ankaux en tia okazo suficxas plej ofte la simpla plue, same kiel ankaux cxe returne la akuzativo estas kutime superflua: Cxe la stratangulo li rigardis returne.
Kelkfoje oni kunmetas plu kun verbo: Post mallonga halto ni pluiris (aux iris plu, iris plue).
Ankoraux havas du sencojn.
Jam: La prezentado jam komencigxis. Li jam estas tie cxi. La cxambro estas jam varma.
Krom dauxrigo, kiun ni pritraktis en la antauxa paragrafo, plu montras kun nea vorto ankaux cxesigon de ago aux stato: Li ne estas plu tie cxi. La cxambro ne estas plu varma. Mi ne kredas plu vin.
Kelkaj uzas en cxiuj tri okazoj jam: La infano ne jam (= ankoraux ne) ploras. La infano jam ploras. La infano jam ne ploras. Sed pli klare estas: La infano ankoraux ne ploras. La infano jam ploras. La infano plu ne ploras. Kelkaj lokigas la vorton ne cxiam antaux plu: Mi ne plu kredas tion.
Cxiu demando devas komencigxi per iu demanda vorto el la serio kiu, kio..., aux per cxu: Kiu faris tion? Cxu vi komprenas? Oni ne povas diri «Vi komprenas?» aux «Komprenas vi?», cxar tio ne impresas demande. Same estas pri nerektaj demandoj (vidu § 82 pri la nerekta modo): Mi ne scias, cxu vi komprenas. Li demandis, cxu mi havas tempon.
Aux havas du sencojn:
Por pli akcenti la alternativon, oni uzas aux ... aux: Vespere mi aux legos aux skribos. Unu el ni devos cedi -- aux mi aux vi.
Kelkaj erare uzas en tiu cxi okazo «cxu... cxu» kaj «cxu... aux»: «Unu el ni devos cedi, cxu mi cxu vi (cxu mi aux vi)». Cxu estas ja demanda vorto kaj estas uzebla nur cxe demandoj, rektaj kaj nerektaj: Cxu Praha estas bela? Kiu urbo estas pli bela, cxu Praha aux Budapest? Cxu vi deziras teon kun rumo aux citrono? Sed en la frazo «Unu el ni devas cedi, cxu mi aux (cxu) vi» ne trovigxas ja demando, kaj tial cxu tie ne estas uzebla.
13 |
TTTejestro: Jurij Finkel (yura@mv.ru). | 22-jan-99 |